SECTIO VI. QUOT SINT GENERA ET SPECIES ACTIONUM, ET QUOMODO SUB UNO GENERE COLLOCENTUR

1. Hace etiam quaestio magna ex parte in superioribus tractata est. Ut tamen constet quomodo constituendum sit praedicamentum actionis et quod sit summum genus eius et consequenter quae actiones sub illo directe collocentur, breviter colligendae sunt praecipuae divisiones actionis, quae disperse sunt in superioribus traditae.

Prima divisio actionis in substantialem et accidentalem

2. Primo igitur dividi potest actio in substantialem et accidentalem. Substantialem appello quae ad substantiam terminatur; accidentalem, quae ad accidens. De qua divisione dubitari non potest quin merito tradatur et sit sufficiens; in rebus enim nihil fieri potest nisi substantia aut accidens, ut constat ex supra dictis de divisionibus entis; utrumque autem horum potest per se et per propriam actionem fieri, ut etiam constat ex dictis de causa efficienti et per se est satis notum. Recte ergo et sufficienter dividitur actio in illa duo membra.

3. An sit univoca an potius analoga .— Occurrit tamen dubitatio propter quam praecipue hanc sectionem proposui, utrum actio univoce in illa membra dividatur vel tantum analogice. Nam ex dictis supra de causis videtur manifeste inferri hanc divisionem esse analogam; diximus enim causam, praesertim efficientem, analogice dici de causa substantiarum et accidentium; ergo etiam causalitas analogice convenit his causis; sed causalitas harum causarum non est nisi actio; ergo etiam actio analogice dicitur de actionibus harum causarum. Et confirmatur primo, quia generatio, ex communi philosophorum sententia, dicitur analogice de generatione accidentali et substantiali; ergo. Patet consequentia, quia eadem est proportionalis ratio, sive loquamur de actione sub communi ratione actionis, sive sub particulari. Antecedens autem sumitur ex Aristotele, lib. I de Generat., qui hac ratione generationem substantiae vocat simpliciter generationem; accidentium vero secundum quid vocat alterationem aut actionem, etc. Denique ratio quae ex eodem sumitur, c. 3, et ex D. Thom., ibidem, et de Spiritualibus creas., a. 1, ad 9, et a. 3, et q. 21 de Veritate, a. 5, de actione ut sic locum habet, nimirum, quia generatio est via ad esse; esse autem substantiae est esse simpliciter; accidentis, autem, secundum quid. Sic enim etiam actio est suo modo via ad esse ex parte agentis, nam est activa communicatio ipsius esse; ergo si esse quod per eam communicatur analogice est esse, etiam ipsa analogice est actio. Tota enim ratio actionis ex termino praecipue sumitur, ut supra ostendimus; est autem formalis terminus actionis ipsa res producta quatenus in suo esse producitur; ergo si in ipso esse terminorum est analogia, erit etiam in actionibus in ratione actionum.

4. In contrarium autem est quia si divisum huius divisionis non est univocum, non poterit praedicamento actionis unum genus summum assignari; aut certe dicendum erit actionem quae est genus summum huius quinti praedicamenti esse solum eam quae accidentalis est. At si hoc dicatur, sequitur ulterius duo esse constituenda praedicamenta actionis; cur enim, si actiones accidentales suum praedicamentum constituunt, non constituent aliud substantiales actiones? Nam imprimis illae inter se inveniuntur primo diversae; deinde in actionibus substantialibus dantur specificae differentiae cum convenientiis genericis usque ad aliquam summam. Ac denique tanta est distinctio inter actiones substantiales et suos terminos, sicut inter accidentales et suos; ergo nulla est ratio cur actio actio alit. om. ^†8 accidentalis unum genus praedicamenti constituat, et non actio substantialis.

5. Analogam esse concluditur .— In hac dubitatione probabile censen divisionem hancesse analogam, nam rationes priori loco factae, quae ex re ipsa sumptae sunt, valde sunt efficaces nec videntur habere convenientem responsionem. Quas vero posteriori loco fecimus, solum desumuntur ab auctoritete ex recepta divisione praedicamentorum, quac expediri possunt afferendo probabiles rationes ob quas actiones accidentales in unum praedicamentum directe collocatae sunt, substantiales vero ad praedicamentum substantiae revocantur. Nam imprimis creatio parum cognita fuit antiquis philosophis, et ideo mirum non est quod ei locum in praedicamentis non dederint. Deinde superius de illa diximus non esse accidens, sed modum quemdam substantialem, et ideo necesse non fuit illam in praedicamentis accidentium collocare, sed ad praedicamentum substantia, reducenda est. Generatio autem substantialis a multis non reputatur actio proprie, sed terminus quidam alterationis praecedentis, quia ex ea resultat. Quam quidem sententiam ego veram non existimo, sed potius generationem esse veram ac propriam actionem, ut supra dixi tractando de efficienti causa, et est communior philosophorum sententia, quam Aristoteles ex professo probat contra antiquos philosophos in libris de Generat. Tamen, quia semper est coniuncta haec actio cum alteratione, per modum unius reputatur, et ideo non oportet ratione illius peculiare praedicamentum constituere. Melior tamen ratio redditur, quod generatio substantialis, cum sit via ad substantiam, non habet propriam rationem accidentis, sed intrinsece est modus substantialis, et ideo convenienter ad praedicamentum substantiae revocatur.

6. Est ergo haec sententia valde probabilis; cui vero illa non placuerit, dicere poterit actionem dupliciter spectari posse: primo, ut est via ad terminum cui dat esse, et sub hac ratione procedere rationes factas et concludere esse analogum quid. Secundo, praecise ut est actus agentis, suo modo perducens illud de potentia in actum, et subhac ratione esse quid univocum, quod etiam ad passionem potest proportionaliter applicari. Illud tamen semper manet difficile in hac responsione, quia actio ut actio non potest praescindi a ratione viae et causalitatis seu dationis alicuius esse. Item, quia non aliter est actus agentis nisi quia ab eo fluit ad communicandum aliquod esse. Dici vero potest nihil horum considerari in illa prout in praedicamento collocatur, sed solum quod est veluti forma agentis illud sic denominans, et ut sic habere univocationem logicam, licet secundum completam rationem realem suam habeat metaphysicam analogiam.

Secunda divisio substantialis actionis

7. Secundo, subdividi potest actio substantialis in eam quae sine subiecto fit et quae fit ex subiecto, quae divisio iam satis constat ex dictis: prior enim est creatio et posterior generatio. Quae ulterius subdividi possunt in productionem et conservationem: de qua divisione late supra disputatum est et ostensum non esse secundum rem, sed secundum rationem. Ac rursus possunt illa membra in varias species dividi iuxta varietatem terminorum, ut superius etiam diximus. Potest autem etiam de hac divisione dubitari an sit univoca vel analoga. Videri enim potest analoga duplici ratione. Prima, quia Deus in ratione primae causae efficientis est primaria causa respectu omnium aliarum, ita ut analogice de illis causa efficiens dicatur, et Deus sit primarium analogatum; ergo, cum creatio sit quasi prima actio Dei ut efficientis, a qua omnes aliae essentialiter pendent, aliquo modo videtur actio analogice dici de illa et de aliis actionibus, et creationem esse primum analogatum. Secundo, quia creatio est quae dat simpliciter esse; per generationem autem non datur simpliciter esse ut sic, sed tale esse et (ut ita dicam) tantum ex parte, applicando, sicilicet, formam materiae.

8. Sed, licet hae rationes sint probabiles, nihilominus non videtur hic intercedere sufficiens ratio analogiae; nam per generationem vere ac proprie fit substantia, quae est simpliciter ens et univoce dicitur de omnibus creatis; ita, licet ex modo semper creatio sit excellentior actio, saepe tamen res facta per generationem perfectior est quam quae fit per creationem. Item, quod omnis generatio supponat aliquam creationem saltem materiae non sufficit ad analogiam constituendam, quia illa praesuppositio est tantum materialis, sicut etiam forma supponit materiam et non propterea est analogice substantia respectu illius. Accedit quod omnis actio generandi necessario est actio ipsius Dei, quamvis non solius, et ideo propter peculiarem habitudinem quam creatio habet ad Deum, non oportet ut ratio actionis per prius et cum analogia illi conveniat. Unde, licet ratio causae efficientis, quoad vim agendi, analogice dicatur et per prius de Deo, tamen, quoad actualem actionem, non oportet ut intercedat analogía, quia etiam Deus denominatur actu agens ab actione creata, et interdum ab eadem a qua creatura etiam agere dicitur, ut supra visum est.

Tertia divisio in transeuntem et immanentem actionem

9. Tertio subdividitur actio accidentalis in immanentem et transeuntem; de qua divisione satis multa diximus. Nec refert quod illa differentia transeuntis actionis etiam substantialibus actionibus convenire videatur, quia non possumus differentias magis proprias invenire, sed sumendae sunt prout accomodantur generi quod dividunt. Nam etiam aliae differentiae possunt esse communes his membris et secundum eas possent hae divisiones aliter ordinari, quia et accidentalis actio est ex praesupposito subiecto, et potest etiam aliqua sine subiecto fieri, ut creatio vel conservatio accidentis extra subiectum. Item in actionibus accidentalibus datur productio et conservatio. Posset etiam actio primo dividi in spiritualem et materialem, et deinde haec membra in alia. Nihilominus tamen ordo propositus videtur convenientior, et propter maius discrimen inter actiones substantiales et accidentales, et praesertim si ex his tantum posterioribus unum praedicamentum conficitur. Recte igitur divisa est actio accidentalis in immanentem et transeuntem. Immanens proprie tantum illa dicitur quae formaliter manet in eadem potentia proxima a qua elicitur quaeque ex suo genere taus est, ut nunquam in alio subiecto fieri possit, et hoc modo tantum actiones cognoscendi et amandi sunt immanentes, in quibus plura dantur genera et species actionum quas hic amplius tradere non est necesse, id enim spectat ad scientiam de anima et de angelis.

10. Aliquae vitales et connaturales actiones late vocantur immanentes .— Aliquando vero extenditur nomen actionis immanentis ad omnem illam quae in supposito operante manet, et hoc modo omnes motus vitales, et nutritionis et augmentationis, et motus etiam localis animantium, poterunt immanentes appellari; item motus naturalis terrae deorsum tendentis, aut aquae reducentis se ad pristinam frigiditatem. Sed hae omnes improprie sunt actiones immanentes, quia, licet sint in eodem supposito, non tamen secundum eamdem partem, vel non secundum eamdem potentiam aut vim agendi. Et motus illi naturales peculiariter excluduntur, quia aliquo modo tribuuntur extrinseco agenti, sicut generandi; et eadem ratione naturalis emanatio, verbi gratia, potentiarum ab anima, etiamsi sít suo modo actio, ut supra visum est, et in eadem anima maneat, tamen, quia extrinseco agenti proprie tribuitur, non est proprie actio immanens. Ita fit ut propria actio immanens solum in vitalibus actionibus inveniatur, quamvis non convertatur, quia non omnis actio vitalis immanens est in proprietate iam dicta.

11. An sit aliqua actio formaliter immanens et transiens vírtualiter .— Actío transiens subdividi ab aliquibus solet in formaliter transeuntem, vel tantum quoad efficientiam; immo, qui putant actionem omnem esse in agente existimant nullam actionem dictam esse transeuntem nisi ob efficaciam. Ego vero censeo nullam actionem ut actionem esse transeuntem quoad efficaciam tantum, quia actio ut actio non est efficax nisi ratione sui termini intrinseci; unde, si taus est actio quae in agente maneat, ideo est quia in eo manet terminas eius; ergo, ut est actio, non potest esse transiens quoad efficaciam. Quod si interdum per actum immanentem aliquid extra fit, non fit per íllum in ratione actionis, sed ut principium agendi, ut supra dictum est de scientia et voluntate divina; et ídem est de voluntate creata quatenus est operativa ad extra. Quocirca actio immanens tunc prout est actio, non per se, sed per suum intrinsecum terminum operatur ad extra. Ut si reductionem aquae ad pristinum frigus actionem immanentem vocemus, licet ex ea proveniat quod aqua facta frigida rem extrinsecam frigefaciat, actio illa reductionis non dicetur proprie transiens quoad efficaciam, quia illa sistit in suo termino; altera vero actio sequitur ex virtute termini prioris actionis, tamquam ex principio novae actionis. Ad hunc ergo modum intelligendum est quotiescumque actus immanens est principium alicuius effectus extra operantem; immo, si interdum in ipso operante aliquem alium effectum relinquit, eodem modo illum efficit. Omnis ergo actio transiens, si proprie et in ratione actionis transiens sit, ideo talis dicitur quia est formaliter transiens, id est, ab agente exiens et in passum recepta. Quae rursus dividi potest in plures species et modos actionum transeuntium, quarum tractatio et speculatio propria est physicorum; nam huiusmodi actio maxime concernit materiam sensibilem, ac proinde eadem fere ratio est de actione et de motu quoad has species.

12. Aliae item divisiones actionum inveniuntur in auctoribus, quae, quantum ad praesens spectat, satis sunt ex superioribus notae, ut quod distinguitur actio in vitalem et non vitalem, quam supra, sect. 3, tetigimus. Item, quod distingui posset in eam quae est per propriam efficientiam, vel per naturalem resultantiam; de qua dictum est tractando de efficiente causa. Aliam denique tradidimus supra, in actionem instantaneam et successivam, de qua plura dicemus disputatione sequenti. Haec igitur de actione dixisse sufficiat.