Body

Notae in Duos Libros

Ioh. Baptistae Vici
NOTAE IN DUOS LIBROS
alterum
De uno universi iuris principio etc.
alterum
De constantia iurisprudentis
excellentissimo domino
Ioh. Baptistae Philomarino,
Roccae Aspidis principi, Perdifumiensium duci,
Castriabbatis comiti, ditionis Cutri, Cutronei,
Sancti Iohannis Minagrii, Castellarum, urbis
Polycastri, Sami aliorumque oppidorum dynastae,
dicatae.

Excellentissime princeps,

Maximo merito tuo, excellentissime princepsIoh. Baptista Philomarine,Notas hasce in duos libros de principiis humanitatis tibi do dedicoque, qui te ab ineunte adolescentia humanitatis studiis erudivi; deinde in tuas cum foemina primaria Maria Victoria Caracciola ex Sancteramensium marchionibus nuptias epitalamicum carmen pro his humanitatis principiis edidi; demum de iisdem domi tuae, quo complures nobilissimi adolescentes virique principes, qua ingenio, qua iudicio, qua doctrina et interiori eruditione ornatissimi, tibi, sive amicitia, sive genere, sive affinitate, coniunctissimi, conveniebant, disserui. Accedit tui praeclarissimi generis dignitas, de cuius familia ab seculo usque octavo antiquissima extant testimonia nobilitatis, ultra quod tempus ea de re gravissimi scriptores certa documenta ferme desperant. At vero tuam ad mille annos praeclarae originis vetustatem, cum publica tuorum maiorum munificentia, tum amplissimarum opum perpetua successio conservarunt. Fundus enim sacrarii publici, ab seculo usque decimo, ex tuae gentis iure, divo Ianuario aliisque urbis Neapolis tutelaribus divis donatus, et priorum duum et octo posteriorum seculorum de tua nobilissima gente monumenta custodivit; atque ea ipsa publica largitas et magnificum praeterea collegii Societatis Iesu in hac urbe templum, munificentia Thomae Philomarini Roccae principis a fundamentis extructum, servabunt posteris. Perpetuus autem tuae amplissimae domus splendor ab Thoma Philomarino, magno Regni Neapolis senescallo et Ferdinandi primi summo armorum duce, luculentior

effulget; qui, Iuliani octavus et primus Roccae Aspidis dominus, a quo tu octavus princeps numeraris, quindecim perpetua serie maiores amplis ditionibus florentes pollentesque tibi coniungit. Sed et opum splendor et publicorum operum munificentia, in piam caussam maxime, rerum humanarum felicia temporum protestantur. Illa vero gloriae argumenta sunt magis propria, quae hanc ipsam temporum peperere felicitatem, praeclari sapientia et virtute viri, qui, in maximis nostrorum regum et summorum pontificum temporibus, duo summa Italiae decora, neapolitanum regnum et summum pontificatum, defensarunt. Et — ut praeteream ex tua gente Gratimulam, quae apostolicae Sedi Bonifacium nonum, non tam quod felicissima peperit, quam quod sapientissima mater eduxit, et Stephanum, decimoprimo seculo tarentinorum, et Petrum, Bonifacii pontificis maximi amitinum, Rheginorum archiepiscopum — Marinus, divi Thomae Aquinatis auditor, archiepiscopus capuanus, qui decem pontificibus maximis in gravissimis Ecclesiae rebus perpetuam navavit operam, suamque ecclesiam adversus Fridericum imperatorem quam fortissime defendit; — Mathaeus vero, archiepiscopus neapolitanus, apud Carolum et Robertum Andecavenses reges summis honoribus et ad Clementem quintum aliosque principes summos legationibus bene gestis, Regnum Neapolis ornavit auxitque; — Marcus Antonius, Ferdinando a cubiculo, Friderico a consiliis, Ferdinando Catholico Tarentum, acriter ac diu obsessum ab Gallis, propugnavit, quo merito Roccae Aspidis beneficio donatus est; — Iohannes Baptista, Carolum quintum caesarem in bellis africano, gallico, belgico perstrenue obsecutus, Roccae comes creari meritus est; — Thomas, Roccae princeps, Italiae quiete studens, in controversia, quae Paullum quintum inter et venetam rempublicam exarsit, diligentia, consilio, auctoritate, dignitatem romano pontifici, cum veneti Senatus gratia, conservavit. Sed meritis in rempublicam praetergreditur ceteros Franciscus, tertius Roccae princeps, qui in masanelliano tumultu, qui regnum Neapolis universum concusserat, Italiam exterruerat Europamque ferme omnem ad se converterat, obsequio in regem, pietate in patriam spectatissimus, difficili agens temperamento, ut ipsius nec virtus esset principi formidolosa, nec obsequium plebi suspectum, is in primis plebem ad sui regis fidem revocavit: quo in hispaniensem rempublicam beneficio a Philippoiv rege aurei Velleris torque insignitus est. Ascanii autem Philomarini, Sacrae Romanae Ecclesiae cardinalis amplissimi, neapolitanorum archiepiscopi, gentilis tui, tum in Sedem apostolicam et neapolitanam ecclesiam, tum erga hispanos reges populumque neapolitanum, tot, tanta ac tam praeclara sunt merita, ut eum nominasse sat sit ad aeternum tuae gentis decus. Hinc tuae nobilissimae domus maiores non modo omnibus neapolitanarum, sed externarum quoque rerum scriptoribus sane multis, ut Platinae, Ciacconio, Bzovio, Ughellio, Nostradamo, Zuritae, Guatio, Gualdo, Syro aliisque, scribendi argumenta publice praebuere: quae verae gloriae fidelis nota semper habita est et habebitur. His avitis tuas pertexerem quoque laudes, nisi tu, ut illas lubens audis, quia putas alienas, ita non toleras tuas, quas, tua in summa fortuna, summa animi moderatio pulcherrimas et amabilissimam facit. Tot igitur tantisque nominibus hic liber iure tibi inscriptus, ut te dignus quoque habeatur, tua dignatio praestare potest. Excipe eum igitur, qua benignitate soles, auctorem; et is praeclarum fuerit posteris monumentum summae observantiae, qua te prosequor.

Excellentiae Tuae

obsequentissimus ac devinctissimus famulus
Iohannes Baptista Vicus.

NOTAE in Librum priorem

Notae asterisco signatae adscriptae sunt margini codicis qui nunc est in bibliotheca serenissimi Eugenii Sabaudii principis, quibus aliae sunt posteriores.

1.
(pag. 28, n. 1).

Neque enim, postquam a Coruncanio iurisprudentiam profiteri coeptum est, ea nisi clarissimorum filiis virorum tradebatur, teste Cicerone inOratore ad Brutum [41]. Ibi: «Cur igitur ius civile docere semper pulchrum fuit, hominumque clarissimorum discipulis domus floruerunt?».

2.
(pag. 30, n. 1).

Quin Terentius Varro, appellatus «doctissimus togatorum», pro suo grammatici iureRerum divinarum et humanarum libros sane quamplurimos scripsit.

3.
(pag. 33, n. 1).

Gallice conscripta.

4*.
(pag. 35, n. 4).

Et, uti auctoritas persuasionem, ita ratio necessaria scientiam, non necessaria opinionem gignit.

5.
(pag. 42, n. 4).

[1] Ex qua ipsa demonstratione haec quoque alia conficiuntur.

iv

[2] Et ex eodem lemmatev, ut nobis a Deo sunt principia scientiarum, quando scientiae sunt idearum, ut ita dicam, syntaxes, et ideae mentalia, ut dicunt, sunt rerum verba, in Deo quoque esse ipsarum rerum principia.

v

[3] Et Deum esse primum verum.

vi

[4] Et Deum esse primum verum tum in essendo, ut dicunt, tum in cognoscendo.

vii

[5] Itaque primum verum metaphysicum et primum verum logicum unum idemque esse.

viii

[6] Et scientias esse de aeternis et immutabilibus quantum sunt de semper uniformibus, quod idem est ac de rebus ordini aeterno conformibus, quo aeterno rerum ordine stant principia scientiarum.

ix

[7] Postremo, quando pulchrum ordine constat, idem est scientias circa aeternum verum ac circa aeternum pulchrum versari: unde hominibus, ut veri, ita pulchri omnibus est ingenitum desiderium. Cumque pulchrum aeternum sit quae «animi» vocatur «honestas», conficitur ad extremum homini esse ingenitam vim, qua, una eadem opera, et ad verum et ad honestum quodque suapte natura feratur.

6.
(pag. 43, n. 1).

Quia quodque eorum trium est infinita mens, quamPrincipio esse demonstravimus Deum: quare quodque eorum trium Deus est, et, ob id ipsum, ea tria simul sunt unus Deus.

7.
(pag. 78, n. 2).

Et si puerorum tutelam natura non tam diligenter quam brutorum gerere videatur, qui ut plurimum noxia amant et praecipitibus delectantur; id tamen supplet vita sociali, ad quam homines fecerat, ut supra demonstratum, nam ea aetate a parentibus reguntur. Itaque id ipsum probat hominis socialem naturam, ut educatio, quae in brutis lactando, in hominibus iusta rationis aetate terminetur.

7 bis* Queste e le altre note qui inserite tra parentesi quadre si trovano bensí nelle aggiunte mss. all’esemplare inviato al principe Eugenio di Savoia, ma né vennero poi rifuse nel testo a stampa delleNotae, né, conseguentemente, il Vico rimandò a esse nelle postille marginali dell’esemplare postillato della Biblioteca Nazionale di Napoli [Ed.]. ¹.
(cfr. cap.lxxvii, § 4: pag. 81, v. 7).

[Quare prima naturae, si libere exerceantur, sunt mera facta; si iniuria prohibeantur, fiunt conatus, unde existunt iura; si prohibeantur ratione vel lege, fiunt conatus unde existunt virtutes, illinc philosophicae, hinc civiles.]

8.
(pag. 86, n. 4).
Idea huius operis.

Hactenus ratione descripsimus generis humani rempublicam eiusque formam, ordines, societates, negotia, leges, peccata, poenas, et scientiam in ea tractandi iuris universi exposuimus. Deinceps, ut haec magna generis humani civitas, ab suis usque primis humanitatis originibus, divina providentia moderante, moribus gentium ac proinde auctoritate fundata, ad hanc ipsam rempublicam universam, quam modo quodam metaphysico, sive in idea, qua licuit, optima, designavimus, per varia utilitatum et necessitatum humanarum

rudimenta, sive adeo per ipsarum sponte rerum oblatas occasiones, perducta sit, philologiae testimoniis, ad philosophiae examen revocatis, describemus.

9.
(pag. 91, n. 1) Da correggere ivi: «VideNotas, 9» [Ed.]. ².

Tu rectius dixeris Herculem maiorum gentium heroem, quem in his libris demonstramus esse characterem eorum qui primi gentes fundarunt: unde primae gentes suum quaeque Herculem habuere.

10*.
(pag. 91, n. 2) Da correggere ivi: «VideNotas, 10» [Ed.]. ³.

Nam prima usucapio fuit rerum suarum, nempe quae in communione positae communiter erant cuiusque, sive ex primo dominii genere, quod cum homine natum dicimus: deinde longo usu factae sunt cuiusque suae, ex dominii genere secundo, ex quo postea mansere. Unde Hermogenianus [Dig.,i, 1, 5] dicebat iure gentium «distincta», non acquisita, dominia.

11.
(pag. 99, n. 1).

Quae primae omnium «arae» fuerunt: unde primae urbes «arae» appellatae, ut latius infra.

12.
(pag. 101, n. 4).

Magis proprie dicas «motibus».

13.
(pag. 102, n. 6).

Magis proprie dicas «turbas».

14.
(pag. 104, n. 1).

Quod theologi morales dicunt et politici eleganter «dominio sovrano». Latinissime autem et maxime proprie «dominium civile» dicendum esset, nempe dominium civitatis seu reipublicae in rebus privatorum.

15.
(pag. 106, n. 6).

Sive adeo stoici suum de necessitate dogma hac fabula involuere, ut infra inNotis libri secundi, partis secundae, ad paginae 486 versum 15 Cfr. nel presente volume l’xi delleDissertationes [Ed.]. ⁴.

16.
(pag. 117, n. 1).

Sed postea abstinuimus pro his principiis historiam romanam percurrere, cum animadverteremus in his libris eius reipublicae praecipua momenta, seu potissimas caussas, sive auctus, sive status, sive corruptionis, ex vi ipsa romani iuris, sive custoditi, sive laxati, quantum sat est, expendisse, ut quivis ex sese id ipsum facile praestare possit. Quare, quod heic polliciti sumus, lege caputccxvii huius libri.

17.
(pag. 144, n. 1).

Alia nomina passim in his libris et verba praeterea ob has ipsas infantiae latinae rationes nata monosyllaba, enumerantur libro secundo, parte secunda, capitexiii, pag. 381 [§ 13].

18.
(pag. 144, n. 3).

Sed primo illi summoque hominum stupori, etiam istam animadversionem rectius abiudicaveris, ut abiudicamus libro

secundo, parte secunda, capitexx, ubiDe matrimoniis [§ 20]. Quod et nostrum de divina providentia argumentum, per hos libros perpetuo dissertatum, confirmat gravius, et cum caeteris, quae de stupido illo primorum hominum genere narrantur, aptius congruerit, qui fulmine opus erat ut ad humanitatem colendam excitarentur, nec tamen omnes sunt excitati, ut inHistoria temporis obscuriDe constantia philologiae, cap.xx sgg. [Ed.]. ⁵ narratur. Si dicas quod secuti aquilas ubi se absconderent, quia aves maiores in altis montium nidificant et omnes faciunt nidos ad fontes, providentia divina duce, reperere perennes aquas, ad quas perpetuo considerent; et sic postea primum omnium divinorum beneficiorum id agnovere, iuxta perennes fontes primas sedes fundasse. Unde prima et maxime acris fuit primis gentibus religio fontium.

19.
(pag. 146, n. 6).

Adde et «sacerdotia».

20.
(pag. 147, n. 1).
Lingua primarum gentium triplex: divina, heroica, vulgaris.

Haec ita coniiciebamus, donec postea tertium linguae genus, quod natura primum fuit, nempe gentium linguam falso divinam, ita priorem heroica, ut heroica prior vulgari est, tandem inveniremus. De qua inNotis libri secundi partis secundae, ad caputxxiii et caputxxxi Cfr.Dissertationes,xii exiii [Ed.]. ⁶.

20 bis*.
(cfr. cap.cl, § 1: pag. 148, v. 25).

[«Concilio populi advocato», eadem omnino ratione qua reges homerici conciones advocabant, ut scirent subiecti quid ipsi publice decrevissent.]

21.
(pag. 155, n. 1).

Et sane romanam rempublicam duo extra ordinem lata pessum dedere: lex agraria, quae fere semper plebiscitis proposita est, quae fuere populi leges extra ordinem senatus iussae, et senatusconsultum ultimum, quo extra ordinem consules adversus Caesarem armati sunt.

22.
(pag. 159, n. 1).
Graecia foederata abiit in optimatium rempublicam.

Ex cuius locis, quam sane multis, illum seligam ubi Agamemnoni, [qui], in concione quae dicitur ἀγορά, in quam plebeii quoque conveniebant, edicit graecis in patriam reditum, Diomedes se in concione quae dicitur βουλή, sive in heroum consilio, aperte obstiturum respondet: pro cuius sententia graeci ad Troiam expugnandam mansere [Il.,ix, 17 sqq.].

23.
(pag. 160, n. 3).

Significatione huius falso divinae vocis secunda et prolata, non prima et nativa, ut dicemus inNotis libri secundi, partis secundae, ad caputxxiii et caputxxxi Cfr.Dissertationes,xii exiii [Ed.]. ⁷.

24.
(pag. 165, n. 4).

Ut ne Sylla quidem, plebeiae partis crudelissimus victor ac tyrannus, oppresserit.

25.
(pag. 166, n. 3).
Reipublicae romanae in ipsa forma maximum vicium, quod eam perdidit.

Et si forte duplex in eadem civitate sit legislatrix potestas, altera veras leges, altera iussa potestate legibus pari feret, ut

in romana, quae tamen certissimis immotisque finibus sunt distinguenda, quae res, romanis inobservata, ipsorum rempublicam perdidit: nempe ut populus leges ferret et plebs plebiscita potestate legibus pari. Nam plebiscitis primum extra ordinem irrogatae poenae, mox mandati honores et imperia, tandem agrorum obstinata divisio; et ex legibus agrariis primum turbae, mox potentum certamina, tandem bella civilia orta, quibus respublica concidit.

26*.
(pag. 168, n. 3).
Vera lex regia romanorum.

Et sic ius quiritium publicum, quod ex primorum patrum coitione in primis cum plebe turbis coaluit, quo prima reipublicae forma optimatium fuit; deinde, in populum comitiis coactum, diffusum est, ex quo respublica libera extitit; tandem populo ademptum. Et «romanae maiestatis» appellatio, qua populus in comitiis dominus imperii romani agnoscebatur, evanuit; neque adeo ultra «quirites» fuere, quia non ultro romani in comitiis centuriatis fuere.

27.
(pag. 175, n. 2).

Quo instituto, in republica libera, senatus custodiebat arcana consilia, ut de legationibus, de foederibus. Quorum acri custodia, dum Romae, cum graecarum rerumpublicarum, tum ipsius Persei legati agerent explorabundi quid senatus contra Graeciam decerneret, patres belli fedus cum Eumene, pergamenorum rege, contra Perseum pepigere, et ita celarunt ut vix quatuor post finitum bellum annos rescitum sit. Quo ingenti commodo respublicae liberae carent sine hac reipublicae optimatium mixtura: quare, ut sua consilia celent hostes vel aemulos, eo necessitatis misere rediguntur quod uni, ut Aristidi athenienses, aut paucis fide et taciturnitate summis spectatis viris, ut hollandenses, in Arausionensis principis ad Britanniam

occupandam expeditione, cum evidenti periculo servitutis, rempublicam universam permittant.

28.
(pag. 179, n. 1).

Et inter Germanos soli sacerdotes «literarum secreta» norant, ut narrat Tacitus,De moribus Germanorum [19], quod clarus doctor dominus de Ghemminghen advertit in epistola ad calcem libri secundi Una delle lettere che, come verrá meglio spiegato nellaNota bibliografica, materiano leClarissimorum virorum censurae extra ordinem, aggiunte dal Vico in calce alDe constantia iurisprudentis e che, nella presente edizione delleOpere, sono state trasferite nel volumev, consacrato nell’Autobiografia, carteggio e poesie varie. Cfr. p. 152 della2a edizione, specie nota 3 [Ed.]. ⁸.

29.
(pag. 180, n. 4).

Ex significatione linguae falso divinae translata, ut in notisDe lingua falso divina, libro secundo, parte secunda, ad caputxxiii et ad caputxxxi, interCanones mythologiae Cfr.Dissertationes,xii exiii [Ed.]. ⁹.

30.
(pag. 186, n. 2).

Uti re ipsa dixit Carolus Sigonius,De antiquo iure civili romano, libroi, capitevii, et libroii, capitev, ubi plebem in romana republica bifariam, apposite ad rem nostram, accipi observat: pro «gente», ut opponitur patriciis; pro «ordine», ut senatoribus. Et «plebem» pro «gente» definit «ignobiliorem populi romani partem»; pro «ordine» vero «qui neque senatores neque equites ex populo erant». Ego vero definirem populi romani partem pauperiorem.

31*.
(pag. 186, n. 3).
«Attus» Tacito [Ann.,xii, 25].

32.
(pag. 187, n. 1).
De iuris scientia sacra, sive arcana, romanorum.

Qui mos heroicus ad Ciceronem usque perdurabat, qui, in orationePro domo [1], divinitus institutum dicit ut pontifices et deorum immortalium religionibus praeessent et humana iura interpretarentur. Et, libroiiDe legibus [19], Quintus Mucius Testo: «Marcus» [Ed.]. ¹⁰ Scaevola sese ex patre Publio audisse refert quod nemo pontifex bonus esset nisi qui idem ius civile probe cognosceret. Et libro primoDe oratore [45], sub Marci Crassi persona: «Iam vero ipsa per se (iurisprudentia) quantum afferat iis, qui [ei] praesunt, honoris, gratiae, dignitatis, quis ignorat? Itaque, ut, apud graecos, infimi homines, mercedula adducti, ministros se praebent in iudiciis oratoribus, ii qui apud illos πραγματικοί/ vocantur, sic in nostra civitate, contra, amplissimus quisque et clarissimus vir, ut ille qui propter hanc iuris civilis scientiam sic appellatus a summo poeta est:

Egregie cordatus homo, Catus Aeliu’ Sextus,

multique praeterea». Ex quibus locis apertissime conficitur etiam Ciceronis aetate iurisconsultos nonnisi fuisse patricios.
33.
(pag. 188, n. 1).
Patriciatus dignitas unde dicta?

Nisi Pomponius intelligat principis consiliarium, quod eius aetate consiliarii principis appellarentur «patricii», inde quod senatores in republica libera patres populi romani fuere, sub principatu fuere patricii seu patres principis. Quae ratio

fuit ut ea dignitas solveret filiumfamilias a patria potestate: ita ut qui in republica libera erant «patricii genere», sub principatu essent «patricii dignitate».

34.
(pag. 204, n. 2).
Prima lyra, leges — Clytemnestrae et Aegysti mythologia.

An haec lyra fuerit, ad quam, ut Nestor narrat Telemacho inOdyssea [iii, 267 sqq.], poeta ab Agamemnone domi relictus, qui sibi uxorem Clytemnestram servaret, castimoniae laudes accinebat, quibus delectata, regina casta vivebat. Quem poetam Aegystus in insulam desertam devexit, eoque amoto, Clytemnestram ad se domum abduxit: nempe, eiecto heroum sive optimatium consilio, qui leges custodiebant, legibusque proiectis, tyrannus castarum foeminarum pudicitiam expugnavit.

35.
(pag. 205, n. 2).

Ad quod apposite Cicero, primoDe oratore, [45]. Ibi: «Est enim sine dubio domus iurisconsulti totius oraculum civitatis».

36.
(pag. 211, n. 2).

Libro secundo, parte secunda, capitexx, sectioneDe successionibus ab intestato, [§ 61], quaenam ista fuissent «fila» explicatur.

37.
(pag. 212, n. 1).
Metaphysica heroum — Bina animorum vehicula stoicorum.

Celebres eius rei sunt apud Homerum loci ubi Achilles amplectitur Patrocli umbram, quae uti fumus evadit [Il.,xxiii, 99 sqq.], quod is miratur in inferis animos esse simulacra sine praecordiis; et mater, quae, ab Ulysse ter comprehensa,

ter elabitur (quem locum postea Virgilius et Torquatus Tassus sunt imitati), filio, id miranti, dicit ignem vorare corpora, animum uti somnium evolare [Od.,xi, 205 sqq.]; idemque Ulysses videt idolum Herculis in inferis, ipsum in caelo inter numina dicit esse [ib., 600 sqq.]. Cui fortasse loco stoici suum dogma affinxere de duplici animorum vehiculo — sive corporis genere quodam, quod utrumque corporis speciem praeberet, corpus vere non esset — altero ostraceo terrestri, altero aethereo, puriore; et defunctorum animos in inferis purgari ostraceis, in caelo cum aethereis vehiculis agere.

37 bis*.
(cfr. cap.clxxxvii, 3: pag. 216, v. 23).

[Hinc legeXII Tabularum caputDe usucapione conceptum: «Usus et auctoritas fundi biennium esto», non tantum «usus biennium esto», ut cum biennali possessione procederet auctoritas seu dominium ex iure quiritium, ex iure patrum romanorum, non ut naturalis possessio pareret dominium civile. Quare usucapionis definitionem a Modestino traditam in lege 3Digesti, De usucapione [xli, 3], qui legunt quod sit «dominii adiectio», per continuationem possessionis, eodem sumere debent de hoc rerum statu: postea vero, sublato discrimine soli italici et provinciarum, usucapio «dominii adeptio» facta est lege unicaCodicis, De usucapione transformanda [vii, 31]. Post ea tempora, possessio naturalis coepit parere civile dominium.]

38.
(pag. 244, n. 2) Da correggere ivi: «VideNotas, 38» [Ed.]. ¹¹.

Idque confirmat lectio ipsiusDig.,i, 2,De origine iuris, 2, § 45 («Et, ut obiter sciamus, ante tempora divi Augusti publice respondendi ius non a principibus dabatur»), apertissime inepta, immo falsa, nisi ita emendetur: nam, ante «D. A.», divum Augustum, nedum princeps ullus ius respondendi dedit nemini, sed nullus omnino princeps romanus fuit.

39*.
(pag. 245, n. 4).

Nisi potius sciens, ut seduli adulatores solent: religiosum iuris videri, quo maiori fide et gravius assentaretur Augusto Nell’esemplare inviato al principe Eugenio quest’annotazione è apposta dopo le parole «Capito iuris antiqui acer custos» (p. 245, v. 23) e redatta cosí: «Quo facilius Augusto suam assentationem probaret: quod vitium in eo Tacitus [Ann.,iii, 75] notat» [Ed.]. ¹².

40.
(pag. 251, n. 4).

Namque ius, virtute fundatum, virtute quoque ab libero populo imperiique domino obtinendum, neque luxuria, avaritia, ambitu, unde discordiae civiles ortae et inde servitus nata, perdendum erat.

41.
(pag. 252, n. 1).

Contra autem Graecia ob insignem humanitatem et praeclares ingenii artes et disciplinas a consule Flaminino Testo: «Flaminio» [Ed.]. ¹³ victore prorsus libera asserta est, et graecis rebuspublicis ius optimum, quale ante habuerunt, integrum relictum.

42.
(pag. 254, n. 3) Da correggere ivi: «VideNotas, 42». ¹⁴.

Apposite ad hanc rem vide inNotis Cfr. piú giú, p. 659, nota 132 [Ed.]. ¹⁵ libri secundi, pag. 540, pulcherrimum Taciti locum inVita Agricolae.

NOTAE in Librum alterum

Notae asterisco signatae adscriptae sunt margini codicis qui nunc est in bibliotheca serenissimi Eugenii Sabaudii principis, quibus aliae sunt posteriores.

1.
(pag. 267, n. 1).

Poterat sane alter hic liber inscribiDe divinarum humanarumque rerum constantia, acceptis «divinarum rerum» nomine philosophia, «humanarum» philologia. Sed placuit modestior epigrapheDe constantia iurisprudentis, libro in duas partes diviso, alteramDe constantia philosophiae, quae unice spectat ad rationem, alteramDe constantia philologiae, quae in primis auctoritatem observat, ut iurisconsultus constet in universi iuris uno principio unoque fine, nempe aeterna ratione, cuius partem diximus esse gentium humanarum auctoritatem.

2*.
(pag. 276, n. 1).

Ut ex Deo cognatos, quae est illa «cognatio quaedam inter homines constituta», quam dicit Florentinus in lege «Ut vim»,Digesto, De iustitia et iure [i, 1, 3], quam demonstravimus libro priore, principio et capitibusxliv,xlv etl.

3.
(pag. 282, n. 4).
Pro nostris principiis theologicae virtutes tres —
Earum subiectum, humilitas — Forma, divina gratia.

Et pro tribus, quas pro iuris universi principiis, quae libro priore disseruimus, virtutis partibus, tres theologicae virtutes enumeratae: fides, quae mentem, seu nosse, veris aeternis revelatis illustrat; spes, quae animum, seu velle, ad aeterna

bona revelata excitat; et charitas, quae conatum, seu posse, ad operas christianas obeundas confirmat. Quae virtutes tres tanquam pro subiecto habent animi humilitatem, qua homo, ut libro priore diximus, amorem sui in sui contemptu convertit, et sic informem omnium vere bonorum se agnoscit; et divina gratia est veluti forma, quae omne verum bonum de sursum huic subiecto indit. Et sic saniori de gratia doctrinae, ut libro priore diximus quoque, sunt principia nostrae iurisprudentiae universae conformia.

4.
(pag. 313, n. 1).

Sed qua ratione et bellum troianum et argonautica expeditio, atque adeo Persei, Herculis, Bacchi in Aethiopiam, Hiberiam, Indiam itinera vera sint, explicabitur heic in notis partis secundae, ad caputxii,De origine poeseos, ubiDe primarum vocum alienatione Cfr. piú giú la quarta delleDissertationes, sez.iv [Ed.]. ¹⁶.

5.
(pag. 315, n. 1).

Quae argumenta gravi auctoritate firmantur Polybii, qui,Historia,ii [37], scribit res Asiae graecis Alexandri Magni in persas, res Africae punicis bellis innotuisse romanis.

6.
(pag. 316, n. 1).
Graecae historiae vanitas quatenus excurrit?

Sed, praeter Polybii auctoritatem, quam super attulimus, duo sunt invicta argumenta quibus graeci nedum externas Asiae, quas Polybius dicit, sed suas ipsorum antiquitates turpiter ignorasse demonstrantur: troianum bellum, quod universae profanae historiae celeberrimam epocham statuit, et Homerus, parens omnis graecae eruditionis. De quo utroque

graeci tam foede ignari, ut ferme omnes gravissimi scriptores bellum troianum omnino fictum existiment: de Homeri autem tum patria, tum aetate innumerae extent variantes sententiae, et de aetate quidem usque ad quingentos annos diversae. Quare omnes graecae res, saltem ad Homerum usque (qui, si ad quadrigentos sexaginta post bellum troianum annos vixit, nempe Numae temporibus, ut hoc tempore vixisse, infra, ex Homero ipso, demonstrabimus), nullam prorsus promerent fidem; ac proinde omnia quae Herodotus, graecae historiae parens, per quingentos ferme post bellum troianum annos, nedum de externis gentibus, sed de suis genticis tradit, pro fabulosis prorsus habenda. Quod argumentum si urgeas, de rebus graecis etiam diu post Homerum idem iudicium est faciendum, cum ipsius Homeri et aetas et patria ipsis graecis sit ignorata. Ex quibus conficias nullam de antiquitatibus profanis historiam nobis superesse historia romana certiorem.

7.
(pag. 317, n. 2).
Locutio poetica propria, impropria vulgaris.

Cum propria locutio ea sit, quae alii sententiae, quam cuius nota est, aeque proprie applicari non possit; ut «fervere sanguinem circa praecordia» non potest alium affectum significare quam «iram». At «sperare» pro «timere», populi,

... si volet usus,

Quem penes arbitrium est et ius et norma loquendi, [Hor.,Ep. ad Pis., 71-2], aeque proprie dici potest, ut dictum quandoque est apud Terentium [Andria,ii, 3, 21]:
Nam quod tu speras, propulsabo facile;

quam antiquam locutionem usurpavit postea Virgilius [Aen.,iv, 419]:
... tantum potui sperare dolorem!

Et ratio ea est: quia locutio poetica ex propriis rerum notis componitur, quae res per ultimas ipsarum proprietates describit; at prorsae orationis locutio ex proprietatibus cuiusque rei, tanquam genus, unum abstrahit verbum, ut ex sanguine, fervitione et praecordiis efficit verbum «irasci». Genera autem sunt suapte natura communia, non propria. Quare qui ex genere loquitur, nunquam proprie de rebus loquitur: unde factum ut linguae vulgares magno sint philosophis impedimento ad veras rerum naturas distinguendas.

8.
(pag. 323, n. 1).

Qua poena, vera hebraeorum religio ab falsis gentium omnibus distincta est. Nam, ut priore libro innuimus et hoc latius disseremus, omnes gentium religiones divinatione fundatae; at Deus scientiam boni et mali ab primis parentibus affectatam punivit.

9.
(pag. 325, n. 1).

Uti «cernere» fuit primis hominibus «diligenti inspectione rerum utilitates aestimare»: unde «cretio» romanis mansit, antiquum aditionis hereditatis genus.

10.
(pag. 325, n. 2).

Quod congruit cum eo quod libro priore leviter dictum, et hoc gravius firmabitur, prima in terra iudicia fuisse duella.

11.
(pag. 332, n. 3).

Qui posteriores docent hanc esse corruptae naturae perversitatem, utendis frui, fruendis uti, nempe homines ex vitae necessariis luxus, ex luxibus vitae necessaria fecisse.

12.
(pag. 333, n. 1).

Quam rationem graviter exornat Hermannus Vulteius inCommentario ad «Institutiones»,iii, 15 (Quibus modis re contrahitur obligatio), principio.

13*.
(pag. 334, n. 1).

Atque haec est quam Cicero [De officiis,i, 32] definit «bonitatem naturae».

14.
(pag. 341, n. 1).
Poëtae heroes primi rerum profanarum historici.

Cuius auctores historiae poetae heroes fuere. Cuius antiquitatis apud Homerum extant vestigia duo inOdyssea: alterum ubi Alcinous Ulyssi, postquam suos errores exposuit, dicit eum uti musicum, sive poetam, suam historiam enarrasse; alterum ubi Eumaeus, Ulyssis subulcus, refert Penelopi errorem (Ulyssem, nempe, fictum pauperem senem) suorum historiam malorum sibi uti cantorem, sive poetam, descripsisse [Od.,xvii, 518].

15*.
(pag. 350, n. 2).

Adde: Chamidae autem ex vicinitate chaldaeorum — phoenices, nempe, et aegyptii — mature culti.

16*.
(pag. 358, n. 1).

Quae vix post immensa temporum intervalla inter acutissimos et humanissimos graecos agnovere philosophi.

17.
(pag. 361, n. 1).

Circa tum de Deo dogmata, tum vitae agendae praecepta, quod utrumque verae Summi Numinis religioni omnino dandum: quae cum in statu exlegi sive naturae viguisset, Teophrastus, apud Ficinum, merito hebraeos natura philosophos vocat [cfr.Euseb.,Praeparatio evangelica,ix, 2].

18.
(pag. 365, n. 2).
UNIVERSAE POESEOS PRINCIPIUM
Prima gentium metaphora, ex qua natae falsae religiones.

Et sane pleraeque omnes metaphorae homericae ex duplici hac caussa, aut rerum ignoratione, aut verborum inopia, conflatae, ut naves «maris equi», remi «navium alae» (quam Virgilius postea imitatus dixit «alarum remigium» de Daedalo, sive, ut alibi diximus, de nave a Daedalo inventa), et aliae ad hoc instar innumerae; paucissimae ad ornamentum confictae, ut illa: Aiax «turris graecorum». Et quod maxime metaphoras commendat — ut rebus sensu motuve carentibus animum et actum attribuant, ut «prata rident», «iratum mare», «pontem indignatus Araxes» — id ex eo metaphysico vero effluit: quod homo universi regula fiat et omnia quae ignorat ex sua spectet natura; quod ab rerum imperitis, et pueris maxime, usurpari quotidie observamus. Ex quo genere sunt metaphorae apud Homerum quamplurimae, ut fumus «ignis flatus», «suspiriosa sagitta». Atque ex hoc fonte prima inter homines metaphora orta, qua caelum a motu syderum ingens animal, a fulmine mens longe humana praestantior, nempe Deus, effictus est, et fulmine fari, aquilarum volatibus nuere, unde «fatum» et «numen» provenere: cum qua metaphora, seu lingua falso divina, et idololatria et divinatio simul coortae sunt.

19*.
(pag. 366, n. 1).

Sive rectius dixeris naturam homines, infantia ipsa ducente, a metaphysica ad subalternas artes disciplinasque inchoare; mentemque humanam ingenita habere genera, quae a nobis pueris primulum sua sponte explicantur.

20.
(pag. 366, n. 3).
Episodiorum origo et caussa.

Atque huc revocanda homerica et inde aliorum poetarum episodia, quibus, per occasionem alicuius vel personae vel facti vel rei appellandae, omnes eius peristases seu circumstantiae numerantur, quanquam sint alienae nec quicquam ad rem faciant. Qui mos est rudium ingeniorum, et foeminarum in primis, quae ignorant propria dicere et transmittere aliena.

21.
(pag. 368, n. 2).

Huius σίζ', quam Homerus [Il.,ix, 394], similem Dantes fecit vocem «cric» [Inf.,xxxii, 30], ut sonum exprimeret vitri dum frangitur, quae item ut puerilis ridetur.

22*. Per una disattenzione le note 22-33 sono indicate nel testo con un numero in piú (23-34) [Ed.]. ¹⁷
(pag. 373, n. 1).

Uti peruenses, ubi primum hispanos equites viderunt, eos graecorum more centauros credidere, et hispanicas naves putarunt natantes montes, ut item graeci dixere Cycladas.

23.
(pag. 374, n. 1).
POESEOS HISTORIA

Primum heroica — Deinde tragoedia, cum comoedia antiqua — Demum comoedia nova et bucolica, quatenus comoediae novae pars est — Linguae heroicae demonstratio — Iambus tradux heroici versus in solutam orationem.

Sed enim, si haec et ratione et auctoritate severius expendamus, pro hoc temporum ordine heroicam, dramaticam et bucolicam natas inveniemus. Nam Homerus certe omnibus tragicis prior, quia poesis heroica una imitatione constat, nempe narratione rerum gestarum et relatu orationum quas fuderunt heroes; atque adeo eadem una imitatione qua constat historia, ex qua antiqua possessione historici etiamnum usurpant verba quae Cicero appellat «prope poetarum». At tragoedia et antiqua comoedia, quae veras introducebant personas et novae comoediae tempore, dubio procul, praeeunt, constant imitatione duplici, quod solertioris est mentis, nempe narratione rerum gestarum, et quod personas fingit viventes et praesentes, quae eas gerunt. Nova autem comoedia et bucolica, quatenus pastores loquentes inducit, constat imitatione triplici, quod est summi ingenii specimen, nam fingit primum res, deinde personas, tertio utrasque praesentes et loquentes facit. Unde comoedia nova et bucolica sunt novissima dramaticae poeseos genera: nam, quatenus exametro versu primi pastores suos animi affectus recta significarunt, concedo philologis bucolicam heroica, quantum ad numerum, fuisse priorem. Ad hoc et illud accedat: quod, si tragoediae initia rudissima, qualia ab Horatio inArte narrantur, advertas, conficias inde Homeri magniloquentiam, non ex arte natam, sed ex heroicae etiamtum florentis aetatis natura, et quae in eo rudia sunt — sunt enim innumera — desinas demirari. Praeterea tragoedia et comoedia versibus iambis conceptae sunt, qui versus ad solutam numeris orationem accedit, ita ut graecis inter

fundendas solutas orationes quam saepissime exciderent: an, quando graecos prius versam, deinde prorsam orationem fudisse certo constat, dicendum sit versum iambum graecos prorsam orationem admonuisse? et an inter primos tragoediae ortus graeci iambis sermones fundarent?

24*.
(pag. 375, n. 4).

Et sic, non consilio humano, sed divina providentia factum est ut homines, nondum inventa scriptura, maiorum traditiones cantu facilius conservarent. Quod in nostraSynopsi italica emendes velim, ubi omnium ante nos sententiam sequebamur: homines primos cantum ad memoriae facilitatem excogitasse Si veda sopra p. 7, e cfr. giá ivi, nota 1 [Ed.]. ¹⁸. Quod vero sic emendatum constat cum quamplurimis sane aliis, quae ab hominum industria hactenus putabantur inventa, quae divina providentia, ut homines ad societatem celebrandam conduceret, rebus ipsis dictantibus, per hos utrosque libros demonstravimus esse comparata.

25*.
(pag. 375, n. 5).

Ex hac antiquitate inter Germanos, qui quam maxime puras suae linguae conservarunt origines — unde voces inter ipsos pleraeque omnes monosyllabae, quae porro, eadem ferme, qua apud graecos, felicitate compositae, polysyllabae fiunt — poetae vulgo nascuntur, et ut plurimum de ultimo supplicio damnatis concipiunt carmina. An, ut pueros sontium exemplis ad virtutem instituant, ad eandem ferme lyram accinentes, ad quam primi legislatores, quos dicit Horatius inArte [v. 399], et poeta ab Agamemnone domi relictus Clytemnestrae pudicitiam custodiebat, ut narrat Homerus [Od.,iii, 267]?

26*.
(pag. 378, n. 2).

Atque haec est ratio cur Graeciae civitates ferme omnes Homerum sibi quaeque civem asserant suum. De qua re est apud Ciceronem in orationePro Archia [8] elegantissimus locus.

27*.
(pag. 380, n. 1).
Divinae providentiae argumentum —
Characteres heroici, philosophiae et philologiae principia.

Atque heic quoque divina providentia laudanda: quae hac ratione stupidissimos homines ad meditandum alterum in alterius mentis sensa excitaverit, ut quam primum meditationis genus circa substantiam cogitantem existeret, et metaphysica, ut est omnium disciplinarum parens, ita omnium prima nasceretur, et characteres heroici philosophiae et philologiae, quae geminae coalescerent, essent quasi matrices.

28*.
(pag. 381, n. 1).
«Flos» unde dictus? — Prius nantes in terris, deinde in aquis.

Queis adde «flo», omnis animae, sive omnis vitae — ex qua origine forte et «flatus» et «flos» provenere; — «no», primi omnium in animantibus motus, nempe eniti manibus pedibusque, ut per terram promoveantur, deinde ad motus animantium in aquis translatum: quod necesse fuit in illo matrum ferino cultu erga liberos, qui postea Germanis mansit, ut supra diximus de gigantibus Lib.ii, part.ii, cap.ix, § 27 (p. 352) [Ed.]. ¹⁹.

29*.
(pag. 383, n. 2).

Quod significat, ut diximus alibi, «certum, definitum, immotum loquor».

30.
(pag. 384, n. 1).

De qua latius in notis ad capitaxxiii etxxxi Cfr.Dissertationes,xii exiii [Ed.]. ²⁰.

31*.
(pag. 385, n. 1).

[1] Adde haec alia corollaria:

xxxv

[2] Linguam heroicam fas gentium fuisse, quia per eos characteres gentes, quanquam linguis vulgaribus diversae, in idem conveniebant. Uti etiamnum sinenses, diversi linguis, una communi mente legum characteres intelligunt.

xxxvi

[3] Primos characteres heroicos non tam ab hominum arbitrio quam ab rerum natura factos, ut, exempli gratia, «tres messes» «tres annos» significant.

xxxvii

[4] Atque id ipsum in divinae providentiae admirationem, quae, in illa prima hominum feritate, gentes dissociatas eo naturali sermone conciliaret.

[xxxviii]

[5] [Temporis processu, poetae heroes, ut suam clam plebibus linguam haberent, ut latius infra, alios characteres finxere, ex quo genere sunt, ut plurimum, aegyptiorum hieroglyphica, graecorum fabulae] Questoxxxviii corollario, aggiunto nelle postille all’esemplare inviato al principe Eugenio, non fu poi rifuso nelleNotae [Ed.]. ²¹.

32.
(pag. 386, n. 3).

Et graeci ἐπῳδήν dixerunt, quam «incantationem» latini ab eadem «cantus» origine.

33.
(pag. 388, n. 1).
Philosophiae et philologiae dissidium unde ortum?

[1] Heic observes haec duo:

[2]i. Quod scriptura vulgaris, a mathesi occoepta, in philosophorum metaphysicam homines perduxit.

[3]ii. Quod, uti lingua heroica prius heroes ab hominibus diviserat, ita postea lingua vulgaris divisit philologos a philosophis. Cuius secundae observationis ea ratio est, quod, cum lingua vulgi, quia communis, rerum naturas et proprietates non significabat, philosophi in naturis rerum, philologi in originibus verborum investigandis divisi sunt; et ita philosophia ac philologia, quae ab heroica lingua geminae ortae erant, lingua vulgari distractae.

34.
(pag. 395, n. 1).

Vide notamDe primis coloniis Cfr.Dissertationes,vii [Ed.]. ²².

35.
(pag. 395, n. 2).

Vide notamDe primarum vocum alienatione Cfr.Dissertationes,iv, sez.iv [Ed.]. ²³.

36*.
(pag. 396, n. 1).

Ut Cecropes aegyptii in Atticam colonias deducerent et Danai, item aegyptii, ipsos graecos regnis expellerent. Sed consule notamDe primis coloniis Cfr.Dissertationes,vii [Ed.]. ²⁴.

37.
(pag. 396, n. 2).
Cumae in omni profana historia urbs certe prima.

Per quae omnia, quis tandem mirari desinat — quod inSynopsi italica diximus Si veda sopra, p. 47 [Ed.]. ²⁵ — primam omnium urbem, quam profana tradit historia, Cumas italicas esse. Nam — si graeca omnia, saltem quae ante Homerum, uti hactenus nobis a philologis enarrata sunt, pro fabulosis habenda, et Homerus, certe profanorum scriptorum primus, circa Numae tempora vixit, et Cumae Roma longe antiquiores ab romanis scriptoribus memoratur, et nulla profanarum historia romana certior, ut supra demonstratum inNotis [6], ubi de Homeri aetate, et Cumae ab chronologis longe ante Homerum fundata statuitur — urbs ex certo prima in profana historia universa Cumae erunt. Nam quae de assyriis aut aegyptiis, certe multo quam Cumae prioribus, urbibus narrantur, graecis circa ea tempora omni abrogata fide, ea unice ab sacra historia nobis certa traduntur.

38.
(pag. 397, n. 2).

Nam extispicii, sive divinationis ex victimarum inspectione, nullum apud Homerum extat vestigium: quod et Feithius, inAntiquitatibus homericis, ante nos observarat.

39.
(pag. 397, n. 4).

Ne tamen erres, heic loquimur de scientia augurali, sive de auspiciorum observationibus in artem redactis. Nam ipsius divinationis auctores iidem qui auctores gentium fuere, cum gentes omnes, praeter unam hebraeam, divinatione fundatas in his libris sit demonstratum.

40.
(pag. 398, n. 1).

Nam ipsa Pythagorae in Traciam, scythas, phoenices, aegyptios, chaldaeos, indos, aethiopas, druidas quae narrantur itinera, ob unum aliquod simile inter eas gentes philosophiae placitum, quod Pythagoras quoque docuit, postea repertum, sunt mera commenta eruditorum: quae nedum illa primarum gentium inhospitalitate, quam in his libris disseruimus etNotis infra gravius disseremus Cfr.Dissertationes,vi [Ed.]. ²⁶, sed in hac usquequaque pervii terrarum orbis humanitate, qui eum itineribus lustrant, vix maxima vitae parte peragerent. Sed pro nostris principiis illud verisimilius: quod, cum Samum Polycrates tyrannus oppressisset, idque Pythagoras vix pateretur, in vicinam Italiam commigravit, unde facile fama de italicae scholae doctrina ad samios per phoenices mercatores manare potuit.

41.
(pag. 398, n. 3).

Quod firmat Plutarchus et Diogenes Laertius, apud Schefferum,De italica philosophia, qui hanc sectam, non «pythagoricam», sed «italicam» appellant; et multo gravius Cicero, inCatone [21], his verbis: «Pythagoraei... italici philosophi quondam nominati».

42.
(pag. 402, n. 2).
Cur urbes ciculorum in Transylvania etiamnum dictae «arae».

Neque haec, quae heic dicimus, obturbet illud, quod ciculorum urbes etiamnum dicantur «arae», namque id puto hanc ipsam habere originem. Quod, cum ciculi sint transylvanorum antiquissimi, necesse est ab ipsis deinde saxones et hungaros, qui sunt duae reliquae populi transylvani partes, profugos receptos esse Testo: «recepisse» [Ed.]. ²⁷: deinde, turbis agrariis inter ipsos quoque ortis, saxones hungarosque alias per Transylvaniam, secessionibus factis, sibi sedes quaesisse, et ciculos agrariam rusticamque facere perseverasse cum antiqua optimorum nobilitate. Quod tantum abest ut labefactet, quod confirmat potius quae in his libris de primis aris late sunt dicta.

43.
(pag. 403, n. 4).

Atque haec duo gravia sint exempla eius quod inferius dicemus de primarum vocum alienatione in notis ad caputDe poeseos origine Cfr.Dissertationes,iv, sez.iv [Ed.]. ²⁸.

43 bis*.
(lib.ii, part.ii, cap.xvii, sect.xix: pag. 408, v. 13).

[Hinc vides quam illud verum sit quod inProgrammate proposuimus graecae potentiae argumentum: atticos et aeolos colonias in Ioniam, sive Asiam minorem, misisse undecim ante annos quam Cumae fundarentur, scilicet tum graecos imperium in Asiam protulisse quum regnis ipsi ab aegyptiis spoliabantur.]

43 ter*.
(ibidem, sect.xx: pag. 408, v. 24).

[De insulis constanter affirmandum aliquas suis continentibus adhaesisse, et tempore obscuro animantia eo hominesque

penetrasse, indeque terrae motibus, ut de Sicilia fertur, divulsas esse. Et sane, si quis terrarum situs animadvertat, omnes insulas, prae maris vastitate, proximis continentibus adiacere comperiat.]

44.
(pag. 408, n. 2).

Et ferocissimos gentium mediterraneos fuisse, Calgaci Testo: «Galgaci» [Ed.]. ²⁹ oratio inAgricolae vita [30-2] testatur, apud Cornelium Tacitum.

45.
(pag. 411, n. 1).
Origo et perpetuitas historiae profanae universae.

Et ita tribus his postulatis habetur origo et perpetuitas historiae profanae universae. Nempe ex primo origo a tempore obscuro, ex tertio perpetuatio per tempus fabulosum, ex secundo ad tempus usque historicum certum romanorum.

46.
(pag. 413, n. 1).

Quia, ea aetate, prima hominum et summa dignitas patrum erat, nec homines quid dignius de diis poterant cogitare.

47.
(pag. 414, n. 1).
Primum «templum», caelum —
Templi ἀετός Testo: ἀετόν [Ed.]. ³⁰ unde dicatur? — Unde «pinnae templorum»?

Principio primus deus gentibus Caelum fuit. Deinde caelum ipsum primum Dei templum iisdem habitum est. Qui mos persis mansit — qui fuit color ut Xerses templa Graeciae incenderit, quod parietibus concluderent deos, quibus patere omnia oporteret quorumque ipse mundus templum esset (Cicero, secundoDe legibus [cap. 10]) — et Germanis,

qui, tradente Tacito [Germ., 9], in apertis lucis deos colebant, et difficulter cessit christianae religioni, ut constat ex concilio hannetensi et braggarensi Testo: «bracharensi» [Ed.]. ³¹ apud Burchardum, decimoDecretorum [cap. 10], et etiamnum hodie apud pilappios et livonos eius moris extant reliquiae. Inde ubique gentium templa erectiore extructa fastigio: quod appositissime ad nostra principia graeci ἀετόν (aquilam) vocant, cuius crebra apud Pausaniam [i, 24, 5] mentio; quod non aliunde dictum fuerit quam ab aquilis, quas augures contemplabantur, suis volatibus, qui sublimes sunt maxime, prima «templa», nempe caeli regiones, describere. An quoque inde «pinnae templorum» dictae latinis, quasi pennae, nempe, aquilarum.

48.
(pag. 414, n. 2).
Prima contemplatio caeli.

Et sublimia dicta graecis μαθήματα, et divina contemplanda θεωρήματα; quia primae contemplationes gentium fuere caeli, utrumque verbum ex vulgari sapientia ad sapientiam philosophorum translatum.

49.
(pag. 415, n. 1).
«Interpretari» unde dictum? — Primi interpretes, vates.

Cui origini belle adsonat verbum «interpretari», certe priscis «interpatrari». Quod prima interpretatio divinatio fuerit, quasi «interpatratio», qua optimi patrum sive deorum mentem assequebantur: unde Orpheus Horatio [Ad Pis., 391] «interpres deorum» dictus.

50.
(pag. 415, n. 2).

Et nata lingua falso divina, de qua in notis capitisxxiii et capitisxxxi Cfr.Dissertationes,xii exiii [Ed.]. ³².

51.
(pag. 416, n. 3).

Unde Themis, apud Homerum, vocat et dimittit deorum concilium [Il.,xv, 95;Od.,ii, 68].

52.
(pag. 416, n. 4).

Quia potentia iure nixa fuit omnis humanitatis principium, sicut diximus libro priore, primam legem in terris natam potentiae, a natura tamen meliori dictatam.

53.
(pag. 417, n. 1).
Iliadis systema et scopus.

Unde apud Homerum sanctissimum Iovis promissum Thetidi de ulciscenda Achillis, eius filii, iniuria ab Agamemnone accepta, capitis nutu adprobatum [Il.,i, 524]. Quem ad locum enarrandum interpretes illam rationem afferunt: quod in capite anima praestantiora sua obeat munia. Quam eruditam, tam sane ineptam illius aetatis ruditati rationem! Sed sanctissima Iovis promissa capitis nutu firmata, quia tunc Iupiter ut Iupiter loquitur, lingua divina et solius Iovis propria, hoc est fulminis nutu: quod illud consequitur commode, illo Iovis nutu concussum Olympum, quia fulmine montes concutiuntur. Qua fabula ita enarrata, totaIlias eo spectat, ut firmet graecis auspiciorum religionem, in qua tot, tanti et tam varii rerum casus narrantur, ut per tot rerum discrimina Iupiter explicet tandem rationem qua Achilles, ab Agamemnone inhonoratus, honore, ut Thetidi ipse promiserat, cumuletur.

54.
(pag. 417, n. 2).
Ut Atlas putatus astronomus?

Eadem prorsus ratione qua Atlas astronomus habitus est, quod «caeli observator», alienata voce, posteris traditus sit:

qui, significatione eius vocis nativa, quam romani iure augurio custodiere, augur observabat de caelo, uti observavit quoque post eum Hercules. Qui uterque sustinere caelum dicti, quia auspiciorum observatione religiones deorum sustinuere, ne ruerent et homines ad priorem impietatem reciderent.

55.
(pag. 418, n. 2).

Quod confert ad id quod de falso divina lingua inferius inNotis dicemus Cfr.Dissertationes,xii [Ed.]. ³³.

56.
(pag. 420, n. 1).
«Lustrum» unde et «lustratio»?

Ἄλσον vocat Homerus quem latini «lucum», Plutarcho enarrante inVita Romuli [20, 2], et apud eundem, passim, in lucis arae. An ab hac potissima ipsorum parte «lustra» dicta: unde «lustrum» romanis sacrum, quo urbs purgabatur, et «lustratio» purgatio ipsa, quae aqua et igni fiebat; ab iis nempe rebus duabus, a quibus, ut demonstravimus, coepit humanitas universa.

57*.
(pag. 421, n. 1).
Nuptiae confarreatae indissolubiles — Cur sera inter
romanos divortia?

Graecis autem hordeum, quod far apud romanos, in sacris erat, conferente Dionysio, libroii [25]; unde utrisque molae salsae erant, quibus victimas immolabant. At principio romani patricii confarreatione nuptias celebrabant, ex qua inter ipsos erat indissolubile matrimonium, quod postea solis sacerdotibus mansit, inter quos diffarreatio non erat permissa, quae inter ceteros patricios postea licuit (Tiraquellus, tertioAd leges connubiales Il titolo del libro delTiraqueau èSemestria in «Genialium dierum» Alexandri ab Alexandro, iurisperiti neapolitani, librivi (Lugduni, 1651). Cfr. pp. 100-114 [Ed.]. ³⁴; Alexander ab Alexandro,Dierum

genialium lib.ii, cap.v Coloniae Agrippinae et Parisiis, 1550 [Ed.]. ³⁵). Argumentum primos patres sacerdotes omnes fuisse et cepisse uxores in omnis vitae consortium, ut Modestinus in definitione nuptiarum [Dig.,xxii, 1, 1] eleganter dicebat. Atque haec sit ratio cur inter romanos sera introducta divortia.

58.
(pag. 423, n. 1).

Quo more etiam orientales usos, atque adeo ius gentium esse, docet Rebeccae historia (Genes., cap. 24).

59.
(pag. 426, n. 1).
Cur ius vitae et necis in liberos seu filios iustos?

In liberos: et ideo tribuit, quia ex iustis nuptiis natos constat esse partes parentum, cum iustae nuptiae, ut legibus romanis phrasi utar, «certum patrem demonstrent».

60.
(pag. 427, n. 1).
Ut potestas patria proprie «paternum imperium»?

Et Livius in historia horatiani iudicii, cuius verba sunt [i, 26]: «Patre proclamante se filiam iure caesam iudicare: ni ita esset, patrio iure in filium animadversurum fuisse». Unde in legibus romanis patria potestas momentose «paternum imperium» dicta mansit.

61.
(pag. 428, n. 2).
Paterna maiestas.

Unde in romanis legibus patria potestas graviter «paterna maiestas» est appellata.

62.
(pag. 428, n. 3).

Emenda «inter primas artium»: nam inter vere pios pecuaria, inter gentes fuit omnium prima rustica, ut postea probavimus libroii, parteii, cap.xi, § «Eosdem in ruris artibus» [52].

63.
(pag. 428, n. 4).
Cur vere pii pastores?

Abrahamum et Lothum (Genes., cap.xiii, vers. 7), quorum prior fuit primus gentis hebraeae conditor. Et sacra historia antidiluviana, quanquam narret Cainum Abele priorem natu, tamen Abelem prius memorat pastorem, deinde Cainum agricolam, et Cainum, impium in suos, ac proinde in Deum, fundasse civitatem, cui legibus opus erat, ut pastura tuta per agros fieret.

64.
(pag. 429, n. 1).
Ius heroicum foeminas in perpetua tutela esse.

Et ex moribus heroicis illud quoque est antiquum ius romanorum, ut vel virgines in parentum, vel nuptae virorum, vel viduae iterum parentum, vel, parentibus defunctis, fratrum aut alius adgnati proximi tutela essent. De quo iure duo extant pulcherrimi apud Homerum loci inOdyssea: alter ubi proci per Antinoum significant Telemacho ut sinat matrem suo iudicio uti et nubat cui pater ipsius iusserit [ii, 113-4]; alter ubi Minerva cum Telemacho fingit patrem fratresque iubere ut Penelopes Eurimacho, praecipuo procorum, nubat Contaminazione ed errata interpretazione diOd.,i, 275 sgg. eii, 224 [Ed.]. ³⁶.

65.
(pag. 430, n. 1).
Donatio caussa mortis, testamentum heroicum — Iusta aetas
romanorum heroica.

De testamento heroico meminit Iustinianus,Institutiones, lib.ii, [tit. 7],De donationibus, [§ 1]. Illud vero inanimadversum adhuc: heroes vigesimo quinto aetatis anno condidisse testamenta, ut Telemachus, quem domi puerum Ulysses reliquerat, qui postea viginti annos bello vel errore abfuit; et quo ipso anno redit in patriam, filius, mortuum ratus patrem, caussa mortis donat Peiraeo [Od.,xvii, 751 sqq]. Quod donationis genus rudimentum quoddam testamentorum erat. Unde iusta aetas romanorum vigesimo quinto aetatis anno definita ex hoc iure heroico est, quanquam in testamentis prius decimo octavo, demum per Iustinianum anno decimoquarto contracta.

66.
(pag. 431, n. 1).
Primi cippi sepulchrales.

Qui mos heroicus est, namque Homerus [Il.,xvii, 434-5] super cadaveribus sepultis cippos defigi memorat.

67*.
(pag. 431, n. 2).
Unde in genealogia «cippi» et «rami».

Et italis familiarum sive adeo gentium auctores dicuntur «ceppi e pedali», et passim apud Homerum heroes «rami Martis» [Ἄρηως υἷες]} dicuntur.

68*.
(pag. 433, n. 1).

[1] Scripturam «obsonare», auctoritate codicum, in quibus cum «b» scriptum, et quia casu seu terminatione in «o»

apud priscos latinos auctores scriptum quoque reperitur: unde, ex analogia, «personare», significatione de qua heic agebam, dictum coniiciebam. Sed postea, vera utriusque verbi origine vestigata, placuit sequi lectionem cum «p», et, ut frequentius apud scriptores latinos cadit, «opsonari», cui ex analogia «personari» respondeat.

«Opsonari» unde dictum? — Primae aetatis innocentia —
Unde «vescor»? — Romanis «visceratio» heroica.

[2] Nam sane «opsonari» non aliunde quam ab «Ops», quae dea est potentiae et inter primas dearum, ut alibi diximus, originem duxerit. Quod heroes principio nonnisi ferarum carnibus vescerentur, quas deae Opi venaturi sacrabant: uti deinde vescebantur carnibus pecudum, quas ante aliis diis immolassent (quod primae aetatis innocentiae perbelle convenit, qua ῥέξειν καὶ ἕρδειν dicti qui primi victimas diis mactarunt, quasi magnum aliquid patrassent, teste Plutarcho); et inde a victimarum visceribus «vescor», quasi «viscor», sit appellatum, ac primum de carnibus proprie dictum sit; unde «visceratio» romanis mansit distributio sacrorum viscerum in populum a sacerdotibus facta.

Quae primae «opimae mensae»? — Quae prima «opima spolia»?

[3] Hinc primae forsan latinis «opimae mensae» fuerunt, quasi mensae Opi sacratae, et prima forsan «opima spolia», sacratae Opi quoque ferarum exuviae: deinde «mensae opimae» dictae mansere regum, et «opima spolia» caesis regibus per romanos duces bello detracta.

[4] Hinc mos ille diu mansit heroibus tantum carnibus vesci, ut apud Homerum semper: cuius heroes carnes ipsi secant, verubus figunt, super prunis assant, quia id ea dignitate facere videbantur, qua sacerdotes victimas mactant, igne adolescunt, assa viscera distribuunt. Quare Agamemnon, in duobus foederibus feriundis, suo ipsius cultro in altero agnam, in altero suem caedit, quia qui reges, iidem sacerdotes erant [Il.,iii, 292 sqq.;xix, 249 sqq.].

Heroica dignitas in Homero, ubi hactenus indecori notatus —
Convivia orta ex caussa religionis.

[5] Plurimum igitur heroicae dignitatis illae narrationes homericae habent, quas hactenus indecoras putarunt, quod in coena, quam Achilles dat Agamemnonis ad se legatis, ipse diptychas facit seu carnes bifariam dividit, Automedon secanti tenet, Patroclus accendit ignem, assat carnes, panes in canistris dispensat, apponit pocula, Achilles vero assa viscera legatis distribuit [Il.,ix, 205 sqq.]: cuius simile narrat in coena quam idem Achilles dat Priamo [Il.,xxiv, 621-6]. Quod graviter confirmant Athenaeus, librov [19], ubi tradit primam conviviorum caussam fuisse religionem, ex qua nempe primulum hostiae mactatae sunt, et Homerus ipse, apud quem (quod et Feithius observavit) nullum fere narratur convivium, in quo non diis sacra fiant.

69.
(pag. 435, n. 1).
Mos scuta armis onerandi heroicus.

Qui heroicus mos mansit graecis, quanquam in ingeniorum elegantiam demutatus, ut notatus Alcibiades, teste Plutarcho [Alc., 16, 1], quod clypeum gestaret in quo Amor tenens fulmen insculptus.

70*.
(pag. 435, n. 2).
Primae iuris personae, primum ius personarum — Maiestas,
persona reipublicae.

Igitur ferarum exuviae, primae personae quas induebant heroes, fuere characteres poetici quibus heroes nomina familiarum vel gentium significabant. Per quae nomina maiorum successiones ad minores redibant, et ab his personis ius personarum primulum extitit; quas personas dicuntur heredes sustinere defunctorum, quorum acquisiverunt hereditates, quas heroum diximus alibi «le prime signorie». Unde etiamnum

foeciales regiis insignibus, quae appellant «blasone», sustinent regnorum personam, quam definire possis «maiestatem». Hinc ius personarum, heroum proprium, diu plebibus incommunicatum, ut infra, ubi de legeXII Tabularum, late est dissertatum, et iura ab hac origine romanis «nomina» dicta mansere.

71.
(pag. 438, n. 1).
Iuramentum priscis pro deo habitum — «Iusiurandum» unde dictum?

Quae [religio] tanta apud primos homines fuit, ut Homerus iuramento quandoque, tanquam machina, utatur, qui indissolubiles natura fabularum nodos dissolvat, ut quum Circes iurat Ulyssi se eum in porcum haud esse commutaturam [Od.,x, 345]: ita ut, ubi iusiurandum interponeretur, ibi Iovem adesse crederent. Cuius religionis bellissimum vestigium servavit romanis ipsa vox «iusiurandum», ea vi qua «ius» neutro genere successit pronomini «hoc», de quo alibi nobis poeta [Ennius, ap. Cic.,De nat. deor.,ii, 2]:

Aspice hoc sublime cadens, quem omnes invocant Iovem;

unde postea factum «Ious Iovis» Iupiter, et «ious iouris» ius ipsum.
72.
(pag. 439, n. 2).
Inter rudes ius scriptum — Homericae aetatis ruditas.

Uti cottidie observamus homines paullo rudiores, si quid iis mandaveris et ut ipsis dictum sit explicare non possint, id sane neque per aliam aequae neque adeo maioris utilitatis rationem gerere, seque excusare quod illa alia ratio ipsis diserte mandata non sit. Qui mos heroicae ruditatis apud Homerum inter deos, nedum inter homines, observatur, qui sibi ab aliis mandatas orationes iisdem omnino verbis conceptas, ac ne virgula quidem mutatas, perferunt aliis.

73.
(pag. 439, n. 3).
Iuramenta ex iure stricto inter ipsos deos accepta —
Ius gentium primarum strictum.

Quin dii ipsi apud Homerum, hac verborum religione, vel iurati vel iuratos deos alios accipiunt, ut Iuno per Stygem (per quam nunquam peierasse dicit) Iovi ait Neptunum nullo ipsius consilio inferre damna troianis. Nam, re ipsa, consilium Neptuno dederat Somnus, a Iunone ad ipsum missus, qui, Iove sopori dato, id Neptuno suaserat [Il.,xv, in pr.]. Et alibi, cum Iupiter dixisset ex se oriturum qui omnibus finitimis imperaret, intelligens Herculem, Iuno a Iove iusiurandum exigit sic futurum; et quia eadem, Lucina, ex Stheneli uxore Eurysteum septimestrem edit in lucem, sub cuius imperio Hercules, Iunoni invisus, multas aerumnas pertulit [Il.,xix, 95 sqq.]. Ex quibus locis conficitur, cum foedera inter gentes iuramentis firmentur, primarum ius naturale gentium strictum fuisse, ut inHistoria temporis obscuri firmavimus.

74.
(pag. 442, n. 1).
Natura ponderis, mensurae, numeri.

Nam primum puto homines pondus, deinde mensuram, tandem numerum, omnium maxime abstractum, intellexisse. Itaque cum his quae heic de Astraea libripende dicta sunt convenit illud, quod saepe ab Homero narratur: Iovem expendere bilancibus fata.

75.
(pag. 442, n. 4).
Prima bella latrocinia.

[1] Ut primum bellum apud primum omnium scriptorem, Homerum, sit monomachia, seu singulare certamen Paridis et

Menelai, cui adiungitur foedus, ut uter eo certamine caesus esset, illius populus victus dederetur [Il.,iii, 267 sqq.]: quo in loco, pro ipsa rerum natura, rudimentum, auctus et perfectio bellorum dantur intelligi.

Prima «hostimenta» — Prima duella publica —
Prima foedera belli caussa — Primae hostiae — Primae victimae.

[2] Nam necesse est prioribus novem annis fuisse duarum earum gentium damna ultro citroque data, sine ulla belli indictione, quae pro nostris principiis dixeris proprie «hostimenta»; deinde fuisse duella eorum qui privatim fecissent et accepissent iniurias; postremo foedera bellorum caussa concepta, quibus ob privatorum iniurias, quae publico consilio factae aut impunitae essent, populi dederentur. In quibus foederibus caedebantur quae primo et proprie «hostiae» dictae sunt, ut ab hostibus postea victis «victimae» appellatae: unde forsan bellorum caussa prima sacrificia orta dixeris.

Bellorum indictiones nondum Homeri tempore.

[3] Haec foedera fuere indictionum rudimenta. Nam, cum Paris et Menelaus aequa pugna excessissent, res integra haesit: quare graeci optabant ut inciperent ab troianis iniuriae, quibus acceptis, ipsi purum piumque gererent bellum: uti ab troianis re ipsa orta est, qua Pandarus prior Menelaum sagitta vulneravit [Il.,iv, 108]. Argumentum, graecorum fuisse optimatium, troianorum, ut in Asia, iam monarchicam esse rempublicam. Et sic Homeri tempore bella nondum indicebantur per foeciales.

76*.
(pag. 443, n. 2).

Quas [purgationes civiles] canones appellant «vulgares». Quae barbaris seculis ex legum iudiciariarum ignoratione celebrabantur; sed postea, ut quae Deum tentarent, prohibitae.

77.
(pag. 448, n. 1).

Ad illud ipsissimum instar quo, apud Homerum, Maron, sacerdos Apollinis, degebat in luco [Od.,ix, 197-201], et illic res ad victum necessariae ei suppetebant ex iis quae deo de more offerebantur.

78.
(pag. 448, n. 2).
Cur sacerdotes coronati? — Cur monarchae sacri? —
Cur reges sacrorum?

Ex hoc divino regimine, quod omnium primum in terris probavimus, apud gentes omnes mansere sacerdotes coronati, ut supra in hisNotis dictum Cfr., nel presente volume,Dissertationes,v, § 5 [Ed.]. ³⁷, et primi reges fuere reges quoque sacrorum. Quibus regnis in monarchica adstrictis, monarchae fuere sacri, et in libertatem resolutis, religionis ergo apud graecos βασιλεῖϛ ἱερῶν — ut apud athenienses ex Demosthene,In Neaeram [74 et 113], et Platone inPoliticis, — «sacrorum reges» apud romanos, dicis caussa, perdurarunt.

79.
(pag. 454, n. 1).
Mars plebei, Minerva heroes in bello.

Ut, apud Homerum, Iupiter Marti, a Diomede vulnerato, dicat eum tam improbum esse, ut, nisi ex se genitus esset, infimus omnium deorum haberetur [Il.,vi, 897-9]. At Pallas Minerva primum post Iovem in concilio habet locum, et in contentionibus semper Marte superior [Il.,xxi, 404 sqq.].

80.
(pag. 456, n. 2).
«Adorare» unde dictum?

Ab «adore» volunt grammatici dictum «adorare», quod «sacrificare» significat. Quod etymon firmat heroum nuptias sacrificiis esse celebratas. Quae nuptiae confarreatae sacerdotum postea mansere romanis.

81 Il contenuto della presente nota si trova ampliato nella nota 86 [Ed.]. ³⁸.
(pag. 459, n. 1).

Κλέος graece, «cluer» latinis, «gloria» utrisque, est poetarum Fama, quam ipsi alatam fingunt (quod alae patriciorum stemma fuere), in summa sedere turri, in regum turribus poetarum (in urbibus heroicis quae inferius declarantur), et inde fortium virorum nomina proclamare, indidem vulgi sive plebium rumores excipere [Aen.,iv, 184-8]. Et heroes, qui ea fama cluebant, proprie «fama inclyti» dicti sunt, quos sacra historia belle evertit «famosos a seculo» [Gen.,vi, 4] «Et inde fortium... famosos a seculo» è aggiunta marginale [Ed.]. ³⁹. Atque ab hac usque ultima antiquitate gloria fuit, ut eam Cicero [Pro Marcello, 8] definit, «fama meritorum in genus humanum pervagata».

82.
(pag. 459, n. 2).
Serpens terrae character.

Nam serpens fuit heroicus terrae character, sive quod sit animal omnium intimum terrae, sive quod vario colore, nempe nigro (quo perpetuo adiuncto Homerus terram appellat), viridi, flavo, terrae varios colores imitetur. Unde apud Homerum habes serpentem, qui in arboris nido octo passerculos pullos, tandem matrem voravit, Chalcantem, ex nostris mythologiae principiis, terram troianam interpretari in graecorum potestatem

novem post annis venturam; et graecos, dum graviter cum troianis ad naves pugnant, a supervolante aquila caesum anguem, qui inter ipsos deciderat, accipere omen se troiana terra potituros [Il.,ii, 222-5;xiii, 200 sqq.].

83.
(pag. 459, n. 3).
Mythologorum error.

Et serpentes Mercurii caduceo involuti, et Medusae capilli in angues conversi, et Chimera, qua parte draco erat, ut hoc libro etNotis infra. Quin ab ipso Hercule non semel angues memorantur extincti, ut a puero in cunis discerpti, quia in agricultura heroum pueritia versata est, sive terrarum subactio fuit prima heroum aerumna: ab eodem caesus draco, qui Hesperidum hortos custodiebat (ut inferius inNotis quoque), quae forsan in aliis Graeciae orbibus aliae ab hydra fictae sunt fabulae. Et ita, ob horum ignorationem characterum, serpentes, draco, hydra ex uno plures Herculis labores facti.

84.
(pag. 460, n. 1).
Nota reipublicae optimatium, ordinis opulentia.

A quo [Dite] primi agrorum domini primi «dites» sive «divites» fuere: unde respublicae, quae postea ex his ditibus conflatae sunt, optimatium fuere, quarum nota praecipua est ordinis opulentia. Quae est ratio cur lege agraria patres dicebant rempublicam romanam labefactari.

85.
(pag. 460, n. 2).

Italice «Signorie». Ut his ipsis de caussis veneta respublica orta, vocabulo maxime proprio, «Signoria veneta» appellatur, et «Dominio veneto» eius ditio.

86* Cfr. nota 81 [Ed.]. ⁴⁰.
(pag. 460, n. 3).
Famae mythologia — «Famuli» inde dicti, unde «clientes» —
Κλυτοί Testo: κλυτροί e κλυτρός [Ed.]. ⁴¹, «inclyti».

Quae, κλέος graecis, «cluer» latinis, «gloria» utrisque, est poetarum Fama: quam alatam finxere, quod alae stemma erat heroum, ut inferius; in summa sedere turri, in arce heroica, in regum turribus, quae, ut in his libris etNotis dictum, principio in edito sitae sunt; et ex ea turri fortium virorum nomina proclamare, nempe ob feras extinctas et violentos ad aras caesos; inde vulgi rumores excipere, sive preces ad ipsorum asyla confugientium. A qua Fama forsan dicti «famuli» et «familiae», quanquam postea primae syllabae quantitas mutata sit, ut a «cluer» appellati «clientes». Atque hi heroes primi et proprie «fama inclyti» dicti sunt: unde κλυτός2, «inclytus», apud Homerum, perpetuum adiunctum deorum, regum, heroum; atque id est quod, dum apud eundem instruitur contra troianos universus graecus exercitus et expeditur ad pugnam, per heroum ordines Fama pervolitat [Il.,ii, 93], per catervas plebeiorum non item. Hos gigantes sacra historia antediluviana appellat «potentes a saeculo viros famosos».

87.
(pag. 460, n. 4).

Horum primorum in terris hospitum character expressissimus est heros, quem Homerus narrat hospitio in via extructo omnes praetereuntes promiscue excepisse. Quam indiscretam hospitii celebrandi rationem Plato, apud Spondanum, in notis, ex errore vocum alienatarum de suis hospitiis iam excultae humanitatis accipiens, reprehendit.

88.
(pag. 462, n. 3).

Uti, Herodoto tradente [vi, 57, 3], apud spartanos, optimatium quoque rempublicam, publice instituti «proxeni» dicti, qui hospitum curam cultumque haberent.

89.
(pag. 466, n. 3).

Unde, apud Homerum, graecus exercitus universus in heroes et plebeios divisus; ut a romanis historicis externarum gentium exercitus per earum principes eorumque clientes descriptos legas.

90.
(pag. 467, n. 1).
Clientelae ex Homero.

De quo praeclarus Homeri locus est, ubi Menelaus Telemacho dicit, si ipse et Ulysses Troia domum incolumes ambo rediissent, decresse urbem condere, quo is cum filio et suo populo commigrasset, una illarum urbium, quibus ipse moderabatur, vacua relicta [Od.,iv, 171 sqq.].

91.
(pag. 469, n. 2).

Nostra ipsissima in Homero feuda vide inNotis libri prioris, ubiDe feudorum origine Cfr. nel presente volumeDissertationes,ii [Ed.]. ⁴².

92*.
(pag. 470, n. 1).

Quae vocis origo firmat prima bella fuisse duella, quae nos, vernacula lingua, appellamus «disfide».

93.
(pag. 477, n. 1).

Arae maximae historiam, pro nostris principiis enarratam a Cornelio Tacito, vide nota sequente [136] ad pag. 548, vers. 13.

94.
(pag. 477, n. 2).

Itaque Evander character sit aboriginum illorum qui errare destiterunt et deinde, per eam rerum seriem quam narravimus, fuere optimi, qui, heroicis regnis per Italiam agricultura arisque fundatis, demum operam dedere pasturae.

95.
(pag. 479, n. 1).

Rectius:Ordo civilis primus in terris natus.

96.
(pag. 479, n. 3).
Minervae e Iovis capite natae mythologia.

[1] Huius historiae character est fabula, qua Vulcanus bipennis ictu gravidum Iovis caput aperuit, ex quo nata Minerva est. Sub qua mythologi altissima secretioris sapientiae arcana involvi hactenus crediderunt, quae vix excultissima Grecia Platones decent: dicamus igitur horum temporum ruditati convenientia. Vulcanus — character plebeiorum, quatenus artes fabriles exercent — ictu ferit Iovis caput — nempe, secessione facta, ordinem regnantem, cuius character est Iupiter, ferit; — eique caput seu mentem aperuit, ut nasceretur Minerva, — nempe ordo civilis, ordo patrum, qui rerumpublicarum sapientia semper habita est.

Minerva apud Homerum fere semper bellatrix inIliade —
Semel pro prudentia.

[2] Quanquam apud Homerum, inIliade, Minerva fere semper appelletur modo «praedatrix», modo «bellatrix» modo «urbium propugnatrix» — qua appellatione troiani obsessi eam invocant; et Minerva semper opponitur Marti, qui est plebeiorum apud heroes militantium character, et adest Diomedi, qui Martem vulneret [v, 856], et in contentione Martem saxo ferit [xxi, 404 sqq.] — semel Veramente due volte:Il.,v, 260;Od.,xvi, 282 [Ed.]. ⁴³ prudentiae characterem facit, ubi narrat Minervam ademisse troianis mentem, qui equum dureum in urbem immisissent. Ex quibus locis manifesto conficitur Minervam esse characterem patrum armatorum, qui sunt sapientia rerumpublicarum domi in concilio, in concione, in quam prodibant armati, ubi proprie dicta Pallas; foris in bello, ubi proprie dicta Bellona; utrobique in ordine, ac proinde utrobique Minerva.

97.
(pag. 481, n. 2).
De Discordiae pomo mythologia — De pomis Hesperidum mythologia —
Unde aureus Aeneae ramus?

Turbarum agrariarum historia fabulae de Discordiae pomo tradita est, quae sane altius ab aureis Hesperidum pomis est exordienda, si Hercules in alio graeco orbe poma (quod porro traditum posteritati mansit), ut in alio oves, ut nuper in hisNotis diximus, ab Hesperia ad suos portasse enarretur. Nam sane aurea in Hesperidum hortis poma pro frumenti messibus accipienda sunt, quia de nulla planta alia verum illud: quae aureas radices, aureum truncum, aurea folia, aureos fructus habet. Et, in illa vocum inopia, messes debuere «poma» dici: quia, cum antea nullos alios nossent fructus nisi naturae, inter quae charissima poma, ut quae hyeme famelicis quam nux et glans essent maturiora, deinde hos

industriae fructus, messes, ab eadem charitate dixere «poma» et, ut ab aliis naturae distinguerent, a colore «aurea» dixere. Qua simili ratione, ut primi poetae messes fecere poma, deinde Virgilius, antiquitatis scientissimus, messes aureum effinxit ramum, ut hoc libro infra dictum est in mythologia Aeneae virgiliani Cfr. part.ii, cap.xxiv, § 15 sgg. e, in questeNotae, n. 120 [Ed.]. ⁴⁴. Hesperides sunt Atlantis filiae, qui caelum humeris sustinuerat: nam deorum religione, ut alibi dictum, vel primae omnium artes natae. Poma draco pervigil custodiebat: nempe terra squamosa, squalida Testo: «squallida» [Ed.]. ⁴⁵, inculta, quae inter antiquos dumos, vepres spinasque frumentum legi prohibebat. Semperque vigilabat, quasi tempore non daretur sopori: quin usque et usque silvesceret. Hercules draconem occidit, ut alibi igne extinxit hydram — terram domuit — et poma — frumentum — reportavit. Aureum autem Discordiae pomum sunt igitur agri culti: nam de iis agrariae turbae extitere. De caelo demissum: nam agricultura deorum religione orta est. De eo contenderunt Iuno, Venus, Pallas: nam Venus est character plebeiorum; Iuno regina, character regii ordinis sive optimatium; Pallas sunt optimates in ordine, quia in turbis agrariis hastatorum ordo coortus est. Nam inscriptio «pulchriori detur», et iudicium Paridis, et inde troianum bellum, ex inobscuratione nativarum significationum a posterioribus poetis addita sunt: ut Plutarchus duos versus, qui extant in principioIliadisxxiv [28 sq.], in quibus solis eius iudicii fit mentio, ab Homero expungendos existimet.

98.
(pag. 481, n. 3).
Unde «legare» in testamentis? — Legislatores proprie qui?

Primi legati fuere primorum patrumfamiliarum famuli, dicti Homero κήρυκες Testo: κύρυκες [Ed.]. ⁴⁶, qui apud eundem modo sunt heroum comites, modo epularum ministri, modo ministri sacrorum,

sed ut plurimum praecones et nuncii gestantes suorum heroum sceptra. Ex qua origine certe venit patribusfamilias romanis verbum «legandi» in testamentis. Rebuspublicis primum natis, primi publice legati ipsi reges fuere, et primi reges proprie fuere primi legislatores, qui ferrent ordinis leges ad plebem: quibus apud romanos successere consules, qui leges, in senatu deliberatas et conceptas tabulisque perscriptas, ferebant ad populum.

99.
(pag. 483, n. 1).
In eadem urbe duo corpora nihil aequi iuris habentia ex Homero.

De quibus tres in Homero loci disertissimis verbis. Duo inOdyssea [ii, 6 sqq. et 267 sqq. etxv, 411 sqq.]. Primus, ubi Telemachus irascitur ithacensi plebi et «alterum populum» appellat, quod sibi, in concione gravissimas procorum iniurias quiritanti, mutus considat, nec procos increpet, quando ii multi, proci autem pauci sint. Secundus locus, ubi Eumaeus subulcus narrat Ulyssi in insula Syria, sua patria, duas esse urbes, in quibus cives divisa divisim habebant omnia, et utrisque Ctesium Ormenidem, patrem suum, imperare. Tertius locus est inIliade [ix, 648], ubi Achilles queritur Agamemnonem, erepta Briseide, sibi iniuriam fecisse tanquam colono magistratuum immuni.

100.
(pag. 484, n. 1).
Unde «patria» dicta? — Unde «respublica»?
«Res patrum», ut postea «respublica», «res populica», «res populi».

101.
(pag. 485, n. 1).
Turris regia.

Ut apud Homerum non semel. Sed praecipue ubi Andromache, ut sciret de Hectore, conscendit turrim in qua regum concilium habebatur [Il.,xxii, 430 sqq.].

102.
(pag. 485, n. 4).

Nempe regna, in quibus in concilio, quod dicebatur βουλή,/ clam secernebant; in concione, quae dicebatur ἀγορά, decreta vulgabant.

103.
(pag. 485, n. 6).
Regna Homeri optimatium.

Quanquam in Homero nunquam statuas legere memini, quod et Feithius ante observarat. Dicamus igitur principio praemia tributa, deinde positas statuas. Igitur non mirum si, apud Homerum, Minerva, quae est character patrum in concilio, contra Iovem bellum movere agitet, eum rata plus aequo studiosum partium troianarum, quod edixisset diis omnibus ut eo bello a graecis troianisque porro agerent integri [Il.,viii, 358 sqq.]. Is enim mos auditoribus probabatur ex natura rerumpublicarum eius temporis, quae optimatium regna erant; et ea fabula reges heroici monebantur ne regiam potestatem in dominationem converterent.

104.
(pag. 488, n. 2).
Sisyphi mythologia — Vulcani claudi mythologia —
Cur «imo loco natus» pro «plebeio»?

Ceteras turbas agrarias, quae semper cum infelici plebeiorum successu factae sunt, significare videtur Sisyphus, qui in Inferno — in planis camporum, ubi agebant plebei — saxum in summo monte promovere conatur — hoc est poeticas regum turres occupare, — unde semper in ima devolvitur — semper ad plana redigitur in ordinem plebeiorum. — Turbas vero de connubiis heroum hominibus, seu plebi, communicandis videtur significare Vulcanus, qui, dum studet Iovem placare Iunoni — hoc est ut cum Iunonis auspiciis Iupiter ad hominum uxores commeet, nempe ad plebeias — ab Iove irato calce de caelo

— de turri regia — deiectus est: quo casu ambobus pedibus claudus factus — hoc est in imis plebeiorum locis haesit. Qui ob similitudinem dictus claudus prae summis locis, ubi habitabant heroes: ex qua ultima antiquitate est illa romana locutio «imo loco natus» pro «plebeio».

105.
(pag. 492, n. 1).
Themidis mythologia.

Et Themidem primam dearum diximus supra, hoc libro et inNotis [51] vocare et dimittere consilium deorum apud Homerum, quia ex divinae poenae metu gentes sub deorum regimine rectae sunt.

106*.
(pag. 492, n. 2).
Deucalionis et Pyrrhae mythologia — «Lapis» pro «stupido».

[Lapides retroacti homines fiunt]: nempe qui stupidi ante fuerant, disciplina oeconomica induunt humanitatem. Ab qua ultima antiquitate «lapis» pro «stupido» latinis mansit.

107.
(pag. 493, n. 3).

Quid quod apud Homerum nedum per aquilas, sed per accipitres etiam capta omina? Et in hieroglyphicis, apud ValerianumHieroglyphica sive de sacris aegyptiorum aliarumque gentium literis, (Lugduni,mdlxxix) [Ed.]. ⁴⁷, illud: «humanum corpus cum accipitris capite»?

108.
(pag. 494, n. 1).
Iovis et Iunonis mythologia.

Sic postea accepere physici. Sed, pro nostris mythologiae principiis, Iuno soror Iovis, quia primae gentium nuptiae inter

fratres sororesque fuerunt, quas Homerus in Aeoli regia describit [Od.,x, 7]. Cuius characteris significatione obscurata, Iupiter et Iuno habiti incestuosi.

109*.
(pag. 494, n. 2).

Et alatus, quia alae patriciorum stemma fuere.

110.
(pag. 494, n. 3).

Haec interpretatio amice componi potest cum alia superius in nota [96] ad paginam 479 huius libri.

111.
(pag. 494, n. 4).
Aegydis mythologia.

Aegidem primo et proprie Iovis dictam esse, et iccirco Iovem perpetuo adiuncto ab Homero donari «aegidem tenentem»; postea obtinuisse ut scuta deorum ita dicerentur, scribit Natalis ComesMythologiae sive explanationes fabularum (Venetiis, 1551) [Ed.]. ⁴⁸, lib.ii, cap.v. Sed pro nostris mythologiae principiis aegis Minervae, seu Palladis, seu Bellonae proprium scutum fuit, ut in statuis numisque postea servatum. Nam, Medusae capite affixo, est character imperii publici, ut infra hoc libro dictum, quod in regnis heroicis erat apud ordinem heroum, cuius Minerva character est. Divinorum autem characterum prima significatione obscurata, Homerus Iovem, alii poetae alios quoque deos aegide armarunt.

112.
(pag. 495, n. 2).
Mercurii [mythologia].

Et Mercurium pinnulas in petaso et talos habere alatos, quia est heroum ad plebeios legatus, quorum stemma heroicum alae erant.

113.
(pag. 495, n. 5).
Martis [mythologia].

Martem principio fuisse characterem plebeiorum apud heroes militantium supra in hisNotis [96] dictum. Postea, obscurata nativa significatione huius characteris, acceptus est significatione quam heic.

114.
(pag. 495, n. 6).
Caereris [mythologia].

Quae in alio graecorum orbe Proserpina.

115.
(pag. 496, n. 1).
Veneris, Thersitis mythologiae — Homero decorum,
adversus philologos, assertum.

VideCanones mythologicos infra in hisNotis Cfr.Dissertationes,xiii [Ed.]. ⁴⁹. Heic tantum addo plebeios, qui ex ferino cultu multum retinebant, prae heroibus, qui iamdiu coeperant humanius educari, foedos esse. Hinc ab Homero narratur Thersites turpis, qui, item ignavus, Achillis et Ulyssis inimicus, Agamemnonis detractor [Il.,ii, 216 sqq.]. Is enim est plebeiorum character, quorum mores sunt esse infensos nobilitati et iis, qui reipublicae praesunt, obtrectare: quare, ut ceteri plebei, ab Ulysse sceptro pulsatur. Quem morem retinuere, etiam libertate a Bruto instituta, romani, qui, ut refert Sallustius, in hoc libro recitatus Cfr. p. 560, n. 2 [Ed.]. ⁵⁰, de plebeiorum tergo poenas regio more sumebant. Cum autem philologi huius characteris significationem hactenus ignorassent, culpavere Homerum, qui in gravissima fabula ridendam personam induxisset.

116.
(pag. 497, n. 2).

Et auspiciis omnis heroum nobilitas continebatur, ut dictum inNotis, De natura heroum Cfr.Dissertationes,viii [Ed.]. ⁵¹.

117.
(pag. 497, n. 3).

Ops eadem quae Terra, quatenus gentes continet: qua significatione universitas nationum dicta est «orbis terrarum», et plures dicti «terrarum orbes», ut «orbis romanus» aliique; quod illae locutiones satis confirmant: «ubique terrarum», «ubique gentium», «nusquam terrarum», «nusquam gentium», quae sunt promiscuae significationis. Eadem et Berecynthia a Berecyntho, Phrygiae monte: quia in montibus narravimus primos optimorum constituisse lucos. Et Rhea filia Caeli: quia in lucis de caelo observare coeperunt. Et mater deorum: quia ab auspiciis provenerunt deorum religiones. Et Cybeles Iovis alumna, quem in Ida monte clam aluit: quia optimi lucorum secreto Iovem educarunt, Iovis religionem auxerunt. Et Ops dicta ab «ope», quam ab inclytis confugientes ad ipsorum aras implorarunt. Et bona dea: unde inclyti ab ea Ope «optimi» dicti sunt. Turrita: cincta poeticis regum turribus, quas diximus urbes heroicas. Regnorum conciliatrix: namque ex clientelis, ab inclytorum ope ortis, regna optimatium provenere. Hinc romani matrem Romuli fecere Rheam, ut eius regnum optimatium significarent et, maiorum gentium traditionibus, quo antiquius eo augustius facerent; et, ab ea magnam divinitatis provenisse partem professi, magnae deum matri ludos magnos celebrabant.

118.
(pag. 498, n. 1).

Haec sunt principia, ex quibus tertium linguae genus in hisNotis, nempe falso divinae, tandem invenimus Cfr.Dissertationes,xii [Ed.]. ⁵².

119.
(pag. 499, n. 1).

Cuius numen Venus, ut alibi dictum.

120.
(pag. 500, n. 1).

Vide latius notamDe aureae aetatis mythologia Cfr.Dissertationes,x [Ed.]. ⁵³.

121*.
(pag. 504, n. 2).
Obsequii historia.

Hisque rationibus obsequium, quod cum clientelis erga inclytos primum coepit; deinde, optimatium rebuspublicis natis, a plebibus erga patres perseveravit; tandem a populis universis erga reges monarchicos stetit. Quae nunc proprie dicitur erga monarcham fidelitas subditorum.

122.
(pag. 505, n. 1).
Peculii historia.

Et cum ea quidem proprietate: ut clientes peculium possiderent, patrimonium, patrum proprium, non haberent. Quod et ratio suadet: nam qui laxiori clientes lege quam filiifamilias heroum haberentur, quando nihil, praeterquam vitam salvam, cum inclytis pepegere? Et pulcherrima Homeri auctoritas confirmat inOdyssea [xiv, 449 sqq.], ubi Eumaeus, Ulyssis subulcus, Ulyssi, ficto erroni, narrat se possidere Mesaulium, quem, absente Testo: «Mesantium, absente» [Ed.]. ⁵⁴ domino, seorsum a domina et Laerte, inter Testo: «quem inter» [Ed.]. ⁵⁵ taphios suis facultatibus emerat. Quae est ipsissima peculii natura, quam iuris interpretes definiunt «servi vel filiifamilias naturale patrimonium», ut TeophilusInst. iust.,iv, 6, § 10 [Ed.]. ⁵⁶, sive,

ut alii explicatius Tuberone, citato da Ulpiano (Dig.,xv, 1, 5, § 4) [Ed.]. ⁵⁷, quod ii a rationibus paternis vel dominicis seorsim habent.

123.
(pag. 506, n. 2).

Ut postea fuere Romae iuris certamina inter plebem patresque, primum de tribunis plebis creandis, tum de aequando iure, deinde connubiis, porro de imperiis, postremo de sacerdotiis plebi communicandis, ut infra hoc libro dicetur.

124.
(pag. 508, n. 2).

Et Homero «Iovis confabulator» [Od.,xix, 179].

125.
(pag. 509, n. 2).
De Homeri caecitate coniectura.

An ab hac primarum legum poenalium severitate summa et in iisdem exercendis rigore nimio primi poetae, sive primi legislatores, «caeci» dicti, quales Tiresias thebanus et Demodocus phoeax ab Homero narrantur [Od.,x, 492-3;viii, 64], quod nullum personarum respectu, seu, ut dicunt, nullam acceptionem haberent (unde forsan mos areopagitis in tenebris ferre sententias), eaque appellatio postea praestantiae poetis manserit, ut inde ipse quoque Homerus caecus posteris traditus sit? Per un errore materiale intervenuto nelle schede del Vico («pag. 108, vers. penult.», invece di «pag. 180»), questa nota è intercalata, nell'edizione originale, fra la nota 56 e la 57. Avvedutosi, per altro, della svista soltanto dopo la tiratura del foglio di stampa relativo, il Vico aggiunse a questo luogo il rimando: «Vide notam superius de caecitate primorum poetarum» [Ed.]. ⁵⁸.

126.
(pag. 514, n. 2).

Vide notam superiusDe triplici hominum vita ex Platone et Homero Cfr.Dissertationes,vii, § 11 [Ed.]. ⁵⁹.

127.
(pag. 519, n. 1).
Notandum de origine feudorum et iuris romani quiritium privati.

Sed in hac publici imperii genesi mansere patribus ius vitae et necis in filios et ius nexi in clientes, ut diu custodiere romani; et sic cum ipsa primarum rerumpublicarum natura feuda coorta sunt: ut patres omnem vim privatam, ipsi inter se pares, summo reipublicae imperio submitterent, quam ipsimet vero in suos subiectos, nempe filios et clientes, exercerent. Quod summe notandum arbitror pro feudorum origine et iure romano quiritium privato.

128.
(pag. 519, n. 2).

De qua [cathena] multa in hoc libro etNotis.

129.
(pag. 522, n. 4).
Persei, Andromedae, Pegasi mythologia.

Ex eodem genere fuisse necesse est Orcam, marinum monstrum, Andromedam, cauti catenatam, hoc est terrore defixam, voraturum, nempe piratarum navem quae per oras Aethiopiae virgines rapiebat; et Perseum, sive graecos heroes, Pegaso, sive nave, sive maris equo, et remis, quae sunt navium alae — quod utrumque dicebat Homerus, — ea hostium sive barbarorum incursione Aethiopiam liberavisse Testo: «liberavit» [Ed.]. ⁶⁰.

130.
(pag. 523, n. 4).

Unde mansit proverbium «Cretensi mare», dictum in eos qui doctos docere velint.

131.
(pag. 534, n. 1).
Primi de fundis contractus, praecaria et census —
Prima «immunitas» — «Census» pro «patrimonio».

Quo argumento coniiciebamus «precium» a monosyllabo «praes» deductum, quanquam primae syllabae quantitate mutata, ut quamplurimis vocibus derivatis evenit. Sed postea comperi a monosyllabo «prex» provenire — unde «precor» et «precarius», ex quo est precaria possessio, — quod prima precia fuerint clientum preces, quibus referebant ab inclytis praedia colenda: uti, barbarie recurrente, precariae inter primos contractuum fuere (quod et de censibus quoque hoc libro observavimus). Ita ut statuendum sit: principio patres agros, quos ipsi sibi iure optimo, hoc est omni iure immunes, habebant, quae forsan prima «immunitas» fuit, dedisse plebeis sub privato cuiusque patris censu — quo tempore, primo et proprie, «census» pro «patrimonio» dictus est; — deinde quos agros patres iure optimo habebant sibi, Servium Tullium censui publico subiecisse.

132.
(pag. 540, n. 3).
Divinae Providentiae argumentum.

Queis addo pulcherrimum Taciti locum inVita Agricolae [cap. 21], qui, ut cicuraret britannos, ingeniis ferocissimos, curavit principum filios «liberalibus artibus erudiri». Quae apud imperitos «humanitas» vocabatur, cum pars servitutis esset: quod divina providentia sic convertebat, ut per eas servitutis artes humanitas in efferas gentes proferretur.

133.
(pag. 542, n. 2).

De aurea aetate vide plura superius inNotis Cfr.Dissertationes,x [Ed.]. ⁶¹.

134.
(pag. 543, n. 3).

Et pro triplici hac aetate, quam aegyptii statuerant, deorum, heroum, hominum, triplicem quoque linguam divinam, heroicam, vulgarem, in terris fuisse tradidere, ut superius in notisDe lingua divina Cfr.Dissertationes,xii, § 3 [Ed.]. ⁶².

135.
(pag. 543, n. 4).

[1] Sed, temporis obscuri universi veluti breviaria, unum latinis felicissime conservavit ipsa vox «paterfamilias», qua continentur patria potestas et clientelae, quae plurativo numero «patres»: cui ex adverso respondet «plebs», quum significat respublicas fuisse optimatium. Alia extant apud Homerum duo [Il.,ii, 101 sqq.;xviii, 483 sqq.].

Sceptri Agamemnonis mythologia.

[2] Alterum elegantissimum: Agamemnonis sceptrum. Id fabricarat Vulcanus, plebeiorum character: quia plebei regna crearunt heroibus. Vulcanus dederat Iovi, qui est regum character: quia prima gentium regna fuere divina. Iupiter Mercurio tradiderat, qui legatorum, sive legislatorum, character est: nam prima lege agraria clientelae ortae, quibus prima merx operis in terris statuta, victus diurnus, a qua merce, ut alibi, «Mercurius» appellatus. Mercurius porro Pelopi restituit: quia lege agraria secunda regna optimatium, sive humana, fundata sunt. Inde, perpetua regum successione, Pelopes Thyesti, Thyestes Atreo, Atreus Agamemnoni tradidere.

Clypei Achillis mythologia.

[3] Alterum exactissimum est: Achillis clypeus. In quo descripta principio caelum, mare, sol, luna, sydera, nempe mundi creatio; deinde duae urbes. In quarum priore sunt

primum choreae, cantus, hymenaei, nuptiae: epocha oeconomicae potestatis. Deinde concio, leges, iudicia, mulctae: epocha potestatis civilis. Posterior urbs armis obsessa, et utrinque abactae praedae, oves bovesque: epocha bellorum. Hinc distinctius civitatum expressae origines. Primum terrae quae arantur et aratores messoresque: prima artium agricultura. Deinde primi reges, qui messoribus prandia apponi sceptro iubent: epocha clientelarum. Tum vineae consitae; posthaec armenta, pastores, tuguria: hactenus vita rustica et pecuaria, agricultura posterior. Demum choreae: nempe seculum voluptatis.

136.
(pag. 548, n. 1).
Arae maximae historia.

Circa quam pomoerium a Romulo positum Tacitus,Annales, lib.xii, cap. 24 Testo: «xiv» [Ed.]. ⁶³, numero iuxta nostra principia describit his verbis: «Igitur a Foro boario, ubi aereum tauri simulacrum aspicimus, quia id genus animalium aratro subditur, sulcus designandi oppidi coeptus Testo: «captus» [Ed.]. ⁶⁴ (nempe totus ager aratus), ut magnam Herculis aram amplecteretur»: nempe qui totus aratus ager ara Herculis erat.

137.
(pag. 549, n. 3).

Et aliis satis multis romanae historiae locis ex Livio potissimum in his duobus libris passim ad id expensis.

138.
(pag. 550, n. 2).

Quibus [auspiciis] in his libris etNotis demonstravimus omnes heroum dignitatem contineri, et ex iisdem omne ius romanum antiquum fuisse heroicum.

139.
(pag. 554, n. 4).
Cretio heroica.

De heroica cretionis origine vide notam [9] superius.

140.
(pag. 554, n. 6).
Optio heroica.

Et ipsa optio heroicae originis est. «Optare» enim earum rerum est quae sunt in summi Numinis potestate. Quare dicendum sub theocratiis natam, qua aetate gentes omnia patrare deos credidere.

141.
(pag. 558, n. 1).

Topica rerum romanarum, quam mihi confeceram; idem loci genus, ubi collocata erat paterni imperii severitas; eadem nominum amplitudo; idem affectati regni crimen et insignis Manlii severitas, quae in mente dominabatur: cuncta haec me coniecere in falsum, ut patrem «Manlii» pro «Cassii» sumerem, quem fama fert apud Livium domestico iudicio filium verberasse, necasse, peculium Cereri consecrasse.

142.
(pag. 559, n. 1).

Qui mos heroicus a gigantibus usque originem ducit, ut, cum Platone et Homero, in hisNotis superius observavimus Cfr.Dissertationes,iii, § 12 [Ed.]. ⁶⁵.

DISSERTATIONES

Dissertationes asterisco signatae adscriptae sunt margini codicis qui nunc est in bibliotheca Eugenii Sabaudii principis, quibus aliae sunt posteriores.

IUNUM EX PERPETUIS HUIUSOPERIS ARGUMENTIS

(pag. 98, n. 1).
Heroicum ius omne antiquum romanum, qua publicum, qua privatum.

[1] Et sane per hos utrosque libros id, veluti perpetuum argumentum, disseritur: omne ius romanum antiquum, in omnibus eius patribus, vel iis ipsis in quibus hactenus romanorum proprium putatum est, id omne ius heroicum fuisse. Heroicum, sive poeticum, romanum regnum; romanos quirites, heroes romanos; ius quiritium, ius heroicum, ex quo patres romani, ut prisci heroes, auspicia, agrum, ius, connubia, imperia, sacerdotia plebi habuere incommunicata; heroicas clientelas, in quarum parte erat ut heroes docerent ad sua asyla receptos homines fas deorum, unde romanis mansere clientelae per quas patricii plebeios docerent iura; ac proinde ius arcanum romanum heroicum quoque; heroicam priscam iurisprudentiam rigidam; heroicam antiquam severitatem poenarum; ius optimum, sive ius romanorum quiritium, ius fortium romanorum, heroicum, quo in Latium, Italiam, provincias romanum imperium prolatum est; heroicas romanorum nuptias, uxorum coemptiones; heroicam ipsam, quam romanorum dicunt propriam, patriam potestatem; perpetuam foeminarum tutelam heroicam; heroicam iustam romanam aetatem; suitatem, adgnationes, gentilitates heroicas; heroicas usucapiones, stipulationes,

mancipationes ac proinde omnes actus legitimos; atque adeo priscos omnes romanos mores fuisse heroicos.

Romani gentium heroes.

[2] Quibus apud alias gentes, sive ab ipsa forma rerumpublicarum, vel libera, ut inter graecos, vel monarchica, ut inter siculos et orientales, iamdiu resolutis, aut rebuspublicis optimatium, sive heroicis regnis, vel ex libertate mixtis, ut carthaginiensium, aut meris, ut hispanorum, gallorum, britannorum, in ditionem potestatemque romanam venientibus et in provincias redactis, ac proinde omnibus suo cuiusque iure optimo per victorias mulctatis, soli ferme in orbe terrarum romani heroicos mores legibus domi, virtute foris — et ideo virtute foris quia legibus domi, — custodiere, eaque custodia communia heroum iura fecere propria, et, quia custodiendo fecere propria, romani heroes gentium fuere.

IIFEUDA HEROICAE ORIGINIS ESSE

(pag. 223, n. 1).

[1] Cumque his congruit quod passim in barbaricis historiis narratur, quod gentis victricis principes una cum summo duce suo ditiones sibi consensu dividebant et praecipuam duci dabant; ad ipsissimum instar quo bellicae praedae inter heroes apud Homerum memorantur divisae. Eae namque coram exercitu omnes exponebantur, et sortito dividebantur inter heroes ex ipsorum consilio (Iliad.,xix). Quare Achilles Patroclo dicit Chryseidem sibi sortito evenisse virtutis praemio in praedarum divisione facta a «filiis Achivorum» (Iliad.,xv) summaque iniuria se ab Agamemnone affectum, qui, non contentus sua praecipua Briseide, illam sibi eripuerit Oltre che far confusione tra Briseide e Criseide (cfr. presente edizione delleOpere,v, 75), il Vico contamina il discorso di Achille con Tetide (Il.,i,x366-9, 393), quello del medesimo Achille, non con Patroclo, ma con Ulisse (ix [nonxv], 330-5) e la proposta di quest’ultimo di recare in mezzo l’agora i doni offerti da Agamennone ad Achille (xix, 173-4) [Ed.]. ⁶⁶ (unde perpetua Achillis ira et dolor per universamIliadem diffusus); et inOdyssea,xi Verso 546, ove, per altro, si ricordano i παῖδες Τρῷων [Ed.]. ⁶⁷, «filii achivorum» et Pallas Minerva Ulyssi arma Achillis adiudicasse memorantur. Ex quibus locis homericis haec conficiuntur:

i
Minerva heroes in consilio, Pallas iidem in concione.

[2] Minervam esse characterem heroum in consilio, Palladem heroum in concione, quales numero et saepe nos in his libris enarravimus.

ii
«Filii achivorum» graeci patricii.

[3] Graecis «heroes» esse qui essent certi filii, ut romanis «patricii» qui certos patres haberent, cum in Homero «heroes» perpetua periphrasi «filii achivorum» describantur.

iii
Feuda ius gentium antiquissimarum.

[4] Recurrentibus iisdem violentiae moribus, eadem redire iura; et sic feuda non esse novum ius gentium a barbaris per Europam introductum, ut Grotius putabat, sed ius gentium antiquissimum, quantum Homerus antiquus est, in parte tamen diversum.

iv

[5] Ductores barbarorum in Europam gentium fuisse ut Agamemnon ductor graecorum ad Troiam.

v
Eaque [feuda] ex clientelis orta.

[6] Has ditionum divisiones foris factas a barbaris gentibus quae Europam inundarunt, satis aperte docere ab ipsis domi celebratas fuisse clientelas; uti re ipsa plurimum in Germania clientelas celebratas Tacitus narrat,De moribus Germanorum 25 [Ed.]. ⁶⁸, unde fuere gentes quae inundarunt Europam: ita ut earum gentium principes cum suis quisque clientibus in bella profecti sint, iique suorum clientum proprium ductum propriumque imperium habuerint, ut graeci heroes cum suis

quisque plebibus ad Troiam profecti sunt; suntque famuli, qui apud suum quemque heroem in eo bello pugnare passim ab Homero narrantur. Et sic clientelae, domi custoditae inter Germanos, feuda foris ab Germanis per universam Europam progenuere.

Observatio
Antiquum «ius quiritium» feudale quoddam —
Nostratia feuda Homeri tempore.

[7] Tantum igitur abest ut mireris quod ius romanorum quiritium hoc et posteriore libro dixerim «ius quoddam fuisse feudale romanorum», quod feuda eadem ipsissima, qua apud nos sunt natura, fuerint aetate heroum. Quam ad rem confirmandam luculentissimus est Homeri locus, et tam disertis verbis conceptus, ut eruditi omnes prorsus caecutierint, qui eum hactenus inobservatum transmisere. Is est inIliadis libro de legationeix, 383 sgg. [Ed.]. ⁶⁹, ubi Agamemnon, per Phoenicem, Diomedem Ulyssemque legatos, Achillem orat ut iram mitiget, sibique placatus, graecis, de summa rerum laborantibus, opem ferat; eique, inter cetera quae basilice profert, se tres filias habere ait; quam earum maxime optet, nuptum ei daturum pollicetur, et dotis nomine septem oppida pastoribus et opilionibus celebrata, qui eum ut deum alterum colent (en obsequium) et sub eius sceptro ipsi tributum pendent (en operarum praecium, quod nunc senioribus vassalli pendunt), eamque sibi habeat sine ulla dote coemptam. Haec certe nostrorum temporum feuda sunt, quae, nisi Homerus poetico oestro providerit, non aliunde quam ex clientelis oriri potuerunt. Clientelas autem, ius omnium primarum gentium, et Germanorum praeter ceteros, a quibus feuda per Europam omnem diffusa sunt, per ea, quae in his libris diximus, certo constat; et Romulum clientelas in suam civitatem introduxisse, post Plutarchum omnes conveniunt.

IIIGIGANTUM MYTHOLOGIA

(pag. 356, n. 1).

[1] De hac gigantum traditione, quam, sacris libris consignatam, tum naturali, tum civili historia confirmavimus, prima ferme omnium fabula concepta est. Et, quia omnium ferme prima — ut plane intelligatur qua ratione, rudissimorum hominum et linguae inopia summe laborantium incertis longisque traditionibus, fabulae, sine ullo hominum consilio, quinimmo plurima naturae necessitate, sint suis tenebris involutae, ut in notis paullo infra de fabulis omnibus generatim dicemus Cfr.Dissertationes,xii exiii [Ed.]. ⁷⁰, — iccirco mythologiam prolixius exequi placuit.

[2] Gigantes Terrae filii. Ipsum fabulae initium perperam positum. Nam, in errore concepti et incertis seminibus, erant ex Chao nati: at, postquam fulmine victi sunt, se «Terrae filios» appellarunt, de quibus filiis Terra est dicta «deorum mater», ut alibi vidimus.

[3] Ingentibus corporibus, quod demonstratum. Sed posteriores poetae, ut fit in magnarum rerum traditionibus, ita auxere corporum enormitatem, ut Homerus describit in Polyphemo, qui quum mare ingressus est, Ulyssem insecuturus, pelagus regurgitavit ad litora Effetto non dell’«ingressus» di Polifemo nel mare, ma dell’ultimo immenso masso che vi scagliò (Od.,ix, 536-42) [Ed.]. ⁷¹.

[4] Bellum indicunt Iovi, quem affectant de caelo deiicere. At quodnam bellum cum Iove, quem errones impii nesciebant?

[5] Sequentes poetae hanc gigantum erronum impietatem, quia fulmine victi sunt, hinc errantes bellum fecere: quem errorem cetera, quae de gigantum bello narrant, falsa quidem, sed ex nostrae historiae veris consequuntur.

[6] Nam montes montibus imponunt. Ubi et fabulae partes perperam collocatae. Quam hyperbolem fabulae id verum fecit: quod, fulmine audito, gigantes, summa religione perterriti, se in montanis lucis abdidere.

[7] Aquila Iovi gigantum bellum obnunciat — aquila Iovis nuncia ad homines per auspicia ab hominibus facta ad Iovem, — et aquila in eo bello Iovi ministrat fulmina. Composita duo potissima divinationis argumenta, nempe aquila et fulmen; sed id quoque etiam praepostere narratum. Nam gigantes, fulmine ab impia erronum vita deterriti, maiorum avium, quas «aquilas», ut alibi demonstravimus, prisci dixere, auspicia secuti, in lucos cum foemina quisque sibi auspicato capta concessere.

[8] Iupiter fulmine gigantes profligat. Nam fulmine eos ab impia erronum vita deterruit; et aquila et fulmine divinatio, et divinatione deorum religiones occiduis gentibus, graecis maxime latinisque, fundatae.

[9] Gigantes sub montibus consepulti. Quia, aquilas in submontanis, ubi sedes habent ac proinde nidos faciunt, secuti, quia omnes aves ad fontes nidificant, divino aquae perennis beneficio primo omnium accepto, in submontanis haesere.

[10] Gigantes sub montibus ignes evomunt. Qui submontanas incendere sylvas, in quas sive ador seu far severe. Ex horum numero Tytius cauti affixus — gigantes in montanis haerentes, — cui iecur ab aquila aeternum voratur — qui acerrimis stimulis religionis perpetuisque stimulatur et pungitur.

[11] Homerus de gigantibus haec narrat in Polyphemo:

[12] Primum fuisse inhospitales. Nam, per montium lucos dispalati, aliique ab aliis secreti, ut ipse quoque Homerus tradit, sua tantum curabantOd.,ix, 115, 186-7 [Ed.]. ⁷².

[13] Hinc, in admirationem feritatis, postea confictum humanis carnibus vesciIb., 291-2, 311, 344, 347 [Ed.]. ⁷³. Illud autem verum: naturae sponte natis victitasse; sed praepostere, cum id a gigantibus erronibus factum sit. Nam certis haerentes sedibus industria sibi fructus invenere et pasturam exercuisse, quam nos post agriculturam narravimus introductam.

[14] In uxores et filios habuisse potestatemIb., 114-5 [Ed.]. ⁷⁴. Namque ii certas uxores et ex iis certas familias habuerunt, in quas patria exercebant imperia.

[15] Ex gigantum erronum impietate impium Polyphemum facit, ut, si eum incedat libido, cum Iove ipso gerere inimicitias sustineatIb., 273-7 [Ed.]. ⁷⁵. Sed praeposteram arguit narrationem, quod vatem inter gigantes consenuisse ipse Polyphemus excaecatus memoret, qui sibi eum ab Ulysse casum cecineratOd.,ix, 507-12 [Ed.]. ⁷⁶. Quod significat et connubia et familias inter gigantes auspiciis et divinatione, ac proinde deorum religione, fundatas.

[16] Speluncas in montibus habitasseIb., 114 [Ed.]. ⁷⁷. Quod sane verum.

[17] Fuisse monoculosIb., 382 sgg. [Ed.]. ⁷⁸. Id ex lucis confictum; nam, ut in lucis aliqua ex parte caelum observarent auspicia capturi, alicubi delucarunt lucos. Et ita verum quod grammatici docent: «lucum» inde quod non luceat dictum; et tamen «lucum» a «luci», sive ab ea parte qua luceret, appellatum. Posteriores poetae ex harum rerum ignoratione hos lucos veluti unos oculos gigantum frontibus affinxere.

[18] Ulyssem praeusta trabe Polyphemum excaecasse Ivi [Ed.]. ⁷⁹. Haec sunt prima arma quibus primi gentium pugnarunt. Cum enim nondum ferri innotuisset usus, hastas igne acuebant; unde «praeustae sudes» celebre armorum genus barbaris mansit, ut romani historici passim memorant.

IV[DE HOMERO EIUSQUE UTROQUE POEMATE]

In exornationem perpetuam capitis xii partis ii
(pag. 378, n. 3).
[i]
De poeseos origine

[1] Sed, ut quae de poeseos origine hoc capite disseruimus, gravissime, quantum est, confirmemus, de Homero eiusque utroque poemate quaedam ad hanc rem plurimum facientia aliquanto curatius videamus.

[ii]
De Homeri aetate

[2] Quae ut constabiliantur universa, ante omnia est Homeri aetas definienda. Cumque apud graecos nulla inveniatur conscriptio poematis Homeri vetustior, ut scribit Iosephus primo libroContra Apionem § 2 [Ed.]. ⁸⁰, quid nobis superest nisi ut Homeri aetatem Homero ipso probemus?

Homeri aetate omnia certamina olympica:
currus desultorii, ludus annuli equester, lusus talorum.

[3] Achilles in Patrocli funereIl.,xxiii, 257 sgg. [Ed.]. ⁸¹ edit omnium certaminum genera, quae postea in ludis olympicis iam humanissima Graecia

spectavit. Quin graeci heroes ad Troiam in desultoriis curribus pugnant; et proci apud Penelopem equestri annuli ludo exercenturOd.,xvii, 168 [Ed.]. ⁸², quae sunt egregiae dexteritatis specimina; iidemque colludunt talisOd.,i, 107 [Ed.]. ⁸³, qui lusus graecos romanosque vel excultissimos detinebat.

Ars caelatoria, hortorum deliciae, aedium magnificentia.

[4] Iam ut taceam in aere, auro, argentove caelandi artem, et Alcinoi tum hortorum delicias, tum regiarum aedium magnificentiamOd.,vi, 291 sgg.;vii, 85 sgg. e 112 sgg. [Ed.]. ⁸⁴, quae demus Platoni, oestro poetico Homerum in idea, sive, ut latini dicunt, genere quodam descripsisse.

Commercia externa.

[5] Commercia externa certe inter ipsos saltem graecos non solum terra, sed mari quoque celebrata, ut Penelope doleat Telemachum errare commerciorum expertemOd.,iv, 722 sgg. [Ed.]. ⁸⁵; et Eurialus phaeax Ulyssi, ignoto erroni, excusanti certamen, dicat eum non esse heroem, qui athleta non sit, sed navis magistrum, vecturae, viaticorum et lucri rapacis callidumOd.,viii, 158 sgg. [Ed.]. ⁸⁶.

Merces exoticae: ebur, purpura, thus arabicum, electrum,
byssus, vestes phrygiae, variae, suffibiatae.

[6] Procul dubio Homeri tempore exoticae merces foris ad graecos importatae, unde nota Homero ebur, purpura, thus arabicum, quo in Papho Veneris antrum odorum Veramente, la grotta di Calipso:Od.,v, 59-60 [Ed.]. ⁸⁷; electrum, et ex electro gemmata moniliaOd.,xv, 459 [Ed.]. ⁸⁸; byssus arida tunica caepe tenuiorOd.,xix, 232-3 [Ed.]. ⁸⁹; vestes ex phrygio opere; vestes autem variae in usu phaeacibusOd.,vi evii,passim [Ed.]. ⁹⁰, et inter procorum munera vestis dono danda

Penelopi, aureis suffulta fibulis, quae flexiles porro congruerentOd.,xviii, 291-3 [Ed.]. ⁹¹, vestis genus quod hac mollissima aetate vix tandem inventum est.

Cedrus, cedri fumus.

[7] Sed, et quod in romanorum postremo luxu fuit, cedrus, ex quo ligni genere Priami currus factus, quo ad Achillem devectus est, quod varias pulchrasque exhibebat figurasIl.,xxiv, 192-3 [Ed.]. ⁹²; sed, et quod neque luxus romanus excogitavit, cedri fumus quo Calypso antrum suffumigabatOd.,v, 59 sgg. [Ed.]. ⁹³. Quae omnia certe Homerus oestro intelligere haud potuit.

Balnea calida, chori cubicula —
Psaltatio effoeminata, pueri delicati, viri molles.

[8] Qua ratione transmitto apud Circem delicatissima balneaOd.,x, 358 sgg. [Ed.]. ⁹⁴, et Phaeaces balneis calidis foveri, choris psallere, dormire in cubiculisOd.,vii, 335 sgg. [Ed.]. ⁹⁵; et quod Priamus, amisso Hectore aliisque fortibus filiis, queratur sibi filios nequam esse superstites, tantum optimos psaltores Nulla del genere né inIl.,xxii, 416 sgg., né inIl.,xxiv, 493 sgg. [Ed.]. ⁹⁶; pueros, qui proci ministrant, pulchros, flavicomos, pereleganter vestitosOd.,i, 148 [Ed.]. ⁹⁷; et viris aeque ac foeminis comae studium, quod Paridi, veluti effoeminato, Hector et Diomedes obiiciuntIl.,iii, 5;iv, 385 [Ed.]. ⁹⁸.

Ciborum historia — Piscatio.

[9] Et quamvis homerici heroes carnibus tantum assis vescantur (qui cibus omnium maxime simplex est, utpote ad quem conficiendum solo igne opus sit, in quem carnes proiiciantur; nam deinde carnes elixae sunt, ad quod et ignis et aqua et lebetes sunt necessarii; tandem cibi iurulenti excogitati, in quibus, praeter haec omnia, sumen quoque est colliquandum),

et delicatissimus heroum cibus narretur farina cum caseo et melle commixtaIl.,iv, 624 sgg.;Od.,x, 234-5, etc. [Ed.]. ⁹⁹; tamen in duabus Veramente, in sette [Ed.]. ¹⁰⁰ comparationibus meminit piscationis, et Ulysses, fictus erro pauper, proco stipem rogans, dicit «deos regibus hospitalibus dare piscosum mare» Non ad Antinoo (Od.,xvii, 415 sgg.), ma a Penelope (xix, 113) [Ed.]. ¹⁰¹. Et nos in his libris etNotis demonstravimus diu gentes summam maris habuisse religionem.

Mulctae pro caedibus cur in mundi primordiis?
cur inter posteriores barbaros?

[10] Videamus nunc Homeri tempore: quae respublicae? In Achillis clypeo Homerus describit mulctas pro caede et oratores reorum caussas dicere in concioneIl.,xviii, 498 sgg. [Ed.]. ¹⁰²; et nos demonstravimus in his libris poenas in primis rebuspublicis, utpote optimatium, severissimas esse dictatas — quod horatiano iudicio inter romanos, exemplis Charondae inter thurios, Zaleuci inter locrenses, et legibus Draconis quas atheniensibus sanguine scripsisse dictus est, et severitate poenarum praenimia legeXII Tabularum, quas romani a prioribus gentibus accepere, graviter demonstravimus, — et serae libertatis esse deprecari apud populum vel mites poenas. Nam quod Deus, per occisi Abelis occasionem, pro occiso homine mulctas sanciat, id dandum hominum raritati in ipsis mundi primordiis; et quod Grotius in notis ad librosDe iure belli et pacis quamplurimarum gentium barbararum leges numeret, quae edicunt pro caedibus mulctas, id temporum crudelitati et avaritiae tribuendum. Cum enim nuper crudelissimis bellis Europam inundassent, et pecuniam summe admirarentur, non poenis, sed mulctis a pravis facinoribus erant sane deterrendi.

Litium multitudo.

[11] Tandem Ulysses narratur de caprifico, ad quem se attinuerat, ne a Scylla voraretur, dum navim Scylla revomebat,

in eam ita lassum desiluisse ut iudex, qui multorum litigantium caussas iudicavit, a foro surgit ad prandiumOd.,xii, 432-41 [Ed.]. ¹⁰³. Quod est argumentum satis adultae calumniae et iamdiu antiqui moris exuti.

Aetas Homeri demonstrata.

[12] Maxime autem adversantes de Homeri aetate sententiae sunt: una opinantium eum vixisse belli troiani tempore, nempe ad sexaginta annos postquam Theseus Athenas fundarat; altera opinantium eum quadringentis sexaginta post troianum bellum annis vixisse, nempe regnante inter romanos Numa. Igitur eo graecorum cultu, humanitate, luxu, deliciis, fraudibus, libertate, pro meo merito iure in posteriorem sententiam concedo, utpote Homero ipso demonstratam; ut neque pro hac posteriori sententia Homerus Aegyptum adire potuerit, cum etiam sic vixerit ante Psammeticum, quo tempore Aegyptus exteris omnibus occlusa erat.

[13] Ex hac dissertatione duo magni momenti corollaria confeceris.

i
Scriptura vulgaris nondum Homeri aetate.

[14] Scripturam vulgarem inter graecos nondum sextaseptima olympiade repertam esse: nam in toto Homero semel literarum fit mentio, nempe quas Praetus Bellerophonti exitiales socero scribit, quas per σήματα scriptas diserte narrat, per signa, seu characteribus heroicis exaratasIl.,vi, 168 sgg. [Ed.]. ¹⁰⁴.

ii
Traditiones poeticae ante et post Homerum corruptae.

[15] Traditiones poeticas, sive fabulas, ad Homerum tot saeculorum excursu multum corruptas pervenisse, et post Homerum etiam esse depravatas; cum neque ipse Homerus literis

vulgaribus sua poemata commissa reliquerit, sed, per cantus memoria conservata, diu post scripturae vulgari mandata sint, ut Iosephus loco superiore testatur.

[iii]
Homeri tempore graecos externarum
gentium imperitos

[16] At enim Homerus saepe Oceanum «deorum parentem» appellat; et, ubi Achilles se, ex Thetide marina dea natum, praestantiori iactat origine quam Pelegonis, ex Axio flumine orti, dicit ab Oceano flumina, fontes, profundos puteos originem ducereIl.,xxi, 184-99 [Ed.]. ¹⁰⁵; et narrat Ulyssem Veramente, Menelao: cfr.Od.,iv, 455 sgg. [Ed.]. ¹⁰⁶ in Aegypto eum Proteo marino numine luctasse, qui in omnium rerum formas convertebatur: quibus locis aquam rerum omnium principium ab aegyptiis didicisse satis aperte probare videtur. Item narrat Thoni uxorem aegyptiam Helenae nepente donasseOd.,iv, 227 sgg. [Ed.]. ¹⁰⁷; narrat a Creta in Aegyptum iter esse, flante Borea, quinque dierum, et inde Ulyssem ad Aegyptios delatumOd.,xiv, 352 sgg. [Ed.]. ¹⁰⁸; narrat postremo Thebas centum portarum, celebrem Aegypti urbemIl.,ix, 382 sgg. [Ed.]. ¹⁰⁹: quae omnia confirmant Aegyptum Homero cognitam. Quin his ego addo Homerum memorare phoenices, a quorum rege Veramente, da una egizia di Tebe:Od.,iv, 125 sgg. [Ed.]. ¹¹⁰ narrat muneribus ornatam Helenam; memorare Ethiopiam, et ubi Thetis Achilli dicit deos eo epulatum ivisse viginti diesIl.,i, 423-4 [Ed.]. ¹¹¹, et ubi aethiopes in orientales et occidentales partiturOd.,i, 22 sgg. [Ed.]. ¹¹²; in Menelai et Ulyssis erroribus memorare etiam LybiamOd.,iv, 85;xiv, 295 [Ed.]. ¹¹³.

Homero ignota Phoenicia.

[17] Sed quanti haec! cum idem Homerus narret Mercurium ad Ogygiam, Calypsus insulam, in Phoenicio mari sitam, difficillimum habuisse iterOd.,v, 44 sgg. [Ed.]. ¹¹⁴, quod litora vicina nulla essent, ubi in templis diis sacra fierent. Tam longe graecis Phoenicii maris insula, ut nunc nobis America, videbatur? quod si Phoeniciam Homeri aetate graeci commearent, quae Homeri frons narrantis, eo deos, et quidem alatos, difficillimum habere iter? At Homerus fidem ab auditoribus promeret, cum Alcinous dicat Ulyssi, se ei navem daturum, qua in patriam reducatur, vel, si opus sit, Euboeam usque vecturam, «quam — inquit — qui viderunt, dicunt quam longissime sitam»Od.,vii, 321 sgg. [Ed.]. ¹¹⁵. Ex qua Alcinoi confessione longissima graecorum navigatio Homeri tempore erat a Phaeacia, sive Corcyra, Euboeam usque: quod iter Graeciam universam a mari describit; et tamen phaeaces dicit rei nauticae peritissimosOd.,vi, 268-73;vii, 34-6, 328 [Ed.]. ¹¹⁶, qui sine gubernaculo navigent.

Homeri patria Samus demonstratur.

[18] Ex quo loco bellissime demonstratur Homerus fuisse ex Graeciae parte magis occidua: cumque, inter alias satis multas graecas civitates, samii, apud Ciceronem in orationePro Archia 8 [Ed.]. ¹¹⁷, eum civem vindicent suum, et Samus in magis occidua Graeciae parte sit posita, Homerus est samiis adiudicandus. Atque inde est quod vicini Ulyssis potissimum, non Menelai, non Diomedis, errores narret, et proximae Siciliae, Italiae, Phaeaciae historiisOdysseam exornet; neque graecos appellet «argivos» vel «pelasgos», nomina remotiorum graecarum gentium propria, sed «achivos», quod nomen postea proximis achaeis permansit. Coniecturam adprobat mirum gentis acumen, ex qua Phythagoras, italicae et graecanicae

philosophiae sublimioris magnum incrementum. Praeclara samiorum gloria ab se duo maxima graecae sapientiae decora prodiisse!

Homero ignota Aegyptus, ignota Italia.

[19] Sed ad rem, neque Aegyptum, neque adeo Italiam graecis Homeri tempore cognitas, duo eiusdem loci indubitanter demonstrant. De Aegypto ille, ubi, dum Menelaus narrat Telemacho se diu in Aegypti Pharo detentum, describit eam insulam tam longe a continenti sitam, quantum exonerata navis secundo vento perpetuum diem navigaretOd.,iv, 354 sgg. [Ed.]. ¹¹⁸. Sed enim Pharus tam prope continentem adiacet, ut interiectis molibus Alexandriae portum, qualem Iulius Caesar describitDe bello civili,iii, 112 [Ed.]. ¹¹⁹, effecerit. Alter locus est de Italia, Circaei, quam urbem insulam Homerus facitOd.,x, 135 [Ed.]. ¹²⁰, cum ea in continenti sita esset. Si igitur Homeri tempore graeci in Aegyptum Italiamque commearent, Homerus satis improbe mentiri videretur, et omnem fidem suis poematis abrogaret.

[20] Quid igitur statuendum? Homeri tempore graecos externarum gentium adhuc fuisse imperitos; et phoenices omne internum mare lucri caussa percurrere, ut pluribus in locis ipse Homerus testatur inOdyssea, et ad maritimas graecas urbes merces, quas supra diximus, exoticas, ut in Eumaei urbem electrum et ex electro gemmata moniliaOd.,xv, 459 [Ed.]. ¹²¹, aliasque quas ipse nugas appellat, et cum iis externarum nationum quoque notitias importare.

De primis coloniis.

[21] Ex dictis corollarium maximi momenti eruas, licet: quod — si ante Homerum coloniae in Italiam deductae sunt, ut ab trecentis ante annis deductas esse probavimus (hac parte posteriore, capitexiii, corollario ultimo), et Italia Homeri tempore graecis ignota — eas alius generis colonias fuisse necesse est quam quas in terras victas victores deducunt, quae cum

gente principe civitatem communicant. De quibus disseremus in notis ad caputxvii Cfr.Dissertationes,vii [Ed.]. ¹²², ubi enumerantur ex Tanai et Sesostride, quales explicavimus, consectanea.

[iv]
De primarum vocum alienatione

[22] At enim fabulae, multo ante Homeri tempora inventae, tradunt ab Hesperia Herculem aurea reportasse poma et Caci boves abegisse; et priorem Hercule Atlantem in Mauritania humeris sustinere caelum, in quo labore Hercules Atlanti successit; Perseum in Aethiopia Andromedam liberasse; argonautarum expeditionem in Pontum et Bacchi ab indis reportatas victorias; atque, eodem Thebarum nomine, et celeberrima Aegypti et antiquissima urbs in Boeotia appellatae.

[23] Heic antiquitatis hactenus obscurissimis rebus ingentem lucem ex nostris principiis allaturum spero, si haec duo vera, quae iam demonstravimus, concedantur:

[24]i. Homerum ad quingentos annos post seculum heroicum floruisse («seculum heroicum», quod chronologi designant, accipio: nam quod nos definimus, ad Homerum usque perdurat).

[25]ii. Homeri aetate nondum vulgarem scripturam inventam.

[26] Quibus datis, de his fabulis graecorum, nisi gravius, idem certe est iudicandum quod de nostrarum civitatum antiquitatibus, quae a barbaris per multa rudia literarum secula ad nos pervenerunt. Quas vulgus omnino credit: acrioris autem iudicii homines aut prorsus falsas aut veras magna ex parte falsis commixtas iudicant.

Philologiae assiomata.

[27] Eius effecti praecipuam caussam coniicio vocum primarum alienationem ab ipsarum significatione nativa, temporum

successu, necessario factam. De qua ut disseramus, haec duo in antecessum sunt statuenda:

[28]i. De antiquo terrarum orbe universo profanas notitias nobis non alia via quam per graecos traditas esse.

[29]ii. Principio voces inter graecos brevi contentos orbe natas, deinde prolatione gentis prolatas esse.

[30] Hinc sequentia tanquam consectanea enarrantur.

i
Primus graecis Oceanus.

[31] Oceanus principio quodvis oculis interminatum mare significavit, ut Homerus, praeter locos alios utriusque poematis, Vulcani insulam dicit Oceano circumfusam Veramente, da un muro di bronzo:Od.,x, 3-4 [Ed.]. ¹²³. Quare non est necesse ut de Oceano extra Columnas accipiatur Neptunus, qui perpetuo adiuncto ab Homero appellatur Ἐννοσίγαιος Testo: εννοσιγαίων [Ed.]. ¹²⁴, «terras complectens», cum de quaque insula principio dictum acciperetur; neque de Oceano glaciali intelligendum quum Homerus dicit celestem currum nunquam in Oceanum occidere Fraintendimento diOd.,xi, 11-22 [Ed.]. ¹²⁵, cum cuivis altum mare totam noctem naviganti eius planetae phoenomenum innotescat. Deinde, penetratis Herculis Columnis, mare, quod universam ambit terram, «Oceanus» dictus est.

ii
Primus Olympus.

[32] Olympus, certe Homeri tempore deorum sedes, ipse montis vertex putatus, a quo modo «bacchatus», modo «nivosus», nempe in pendicibus, modo «supra nubes, pluvias, nives ventosque semper serenus et circumfulgens» in iugo, per quod dispositae deorum sedes narrantur. Deinde, graecorum mentibus in immensum expatiantibus, Olympus caelum, omnia complectens sydera, dictus mansit.

iii
Hesperia prima, Hesperia secunda, Hesperia tertia.

[33] Ad hoc utrumque exemplum illa fuisse necesse est: Hesperiam principio dictam graecis occiduam Graeciae plagam, ubi ipsis stella Hesperus occidere videretur; deinde, retecta iisdem Italia, ob situs similitudinem, «Hesperiam» graecis Italiam fuisse, quae, prae occidua Graeciae particula, «Hesperia magna» dicta poetis mansit; tandem cognitam Hispaniam, ultimam ab occidua plaga terrarum, «Hesperiam» dictam mansisse. Qua ratione verisimile illud fit: Herculem ab Hesperia, nempe aliqua occidua Graeciae parte, a Caco abegisse boves et aurea poma reportasse.

iv
Primus Atlas — Primae Herculis columnae.

[34] Sic Atlas graecis fuerit principio quivis altissimus mons, qui aliquem ipsis terrae orbem terminaret. Nam qua ratione illa mundani systematis tam rudis apud Homerum opinio nasci potuit — Atlantem sustinere columnas quae coelum terrasque complecterentur — nisi inter rudissimos homines, qui in altissimorum montium convallibus agerent, et montibus, quibus conclusi essent, tanquam pueri, universum terminari putarent? Deinde ad ultimos ab occidua orbis terrarum plaga montes, ex eadem rationis similitudine, ea vox translata est; et ab eadem parte Abylas et Calpe inde «Herculis Columnae» appellatae, qui Atlanti in caeli onere sustentando successit.

v
Primae Aethiopia seu prima Africa.

[35] Sic Aethiopiam, seu Mauritaniam, principio fuisse Peloponnesum dicendum est, namque in hoc libro diximus ad Herodotum Veramente, aTolomeo,iv, 6, e aPlinio il vecchio,v, 8 [Ed.]. ¹²⁶ pervenisse traditionem principio aethiopes albos

pulchrosque fuisse. Deinde, ob situs similitudinem, Aethiopiam, quam nunc sentimus, dictam mansisse. Et ita fit verisimile Perseum, graecum certe heroem, in Aethiopia praeclara quae narrantur edidisse facinora. An Peloponnesus ab hac ultima antiquitate etiamnum appellata «Morea»? Invece, pel gran numero dei gelsi mori che vi fiorivano al tempo della quarta crociata, alloché lo si prese a chiamare Morea [Ed.]. ¹²⁷.

vi
Prima Europa — Prima Asia — Asia maior — Hesperia parva.

[36] Eadem ratione Graecia prima Europa, quam Iupiter, in taurum conversus, ex Asia per mare rapuit, et Ionia graecis prima Asia fuerit oportet: sed, in omnem orientem plagam «Asiae» vocabulo postea propagato, Ionia dicta «Asia minor» mansit, et nomen «Asiae maioris» exolevit. Ad illud, e converso, instar, quo prima Hesperia fuit occidua Graeciae pars, deinde, in ampliorem occidentem plagam, nempe Italiam, eo prolato vocabulo, Italia dicta «Hesperia magna» est, et «parvae Hesperiae» vox exolevit.

vii
Primi indi.

[37] Ex hoc genere verisimile fit Bacchum, graecum certe heroem, ad indos penetrasse et inde rediisse victorem, nempe in ultimam Graeciae partem orientalem versus meridiem: qua similitudine postea India, cognita, est appellata.

viii
Primi colchi.

[38] Sic colchorum, non illa penitissima Maris Euxini regio, quam dominatus postea Mithridates, sed aliquam graecis proximam eius maris oram, a qua fortasse «Ponti» nomen accepit, atque in eam argonautae suam expeditionem fecisse. In quibus ipse Orpheus numeratur, nempe graeci de ferino victu recens

ad humanitatem redacti, et Hercules, nempe heroes qui primi civitates fundarunt. Certe Aeeta, Medeae pater, ex Chalcide, Euboeae urbe, in hac ipsa fabula memoratur Confusione tra Calcide e la Colchide, di cui Eeta era favoleggiato re [Ed.]. ¹²⁸.

ix
Primae graecis Thebae.

[39] Sic, ex similitudine item aliqua Thebarum in Boeotia, a graecis aegyptias dictas esse necesse est, quae alio nomine ab aegyptiis appellarentur: cum etiamnum in Hungaria eaedem urbes alio nomine ab hungaris, alio a germanis, alio a turcis, alio latine graeceve appellentur.

x
Primi equi Zephyri pulli.

[40] Sic sedantur illa quae homericos torquent interpretes: achillaei currus equos, ex Zephyro natos, ex ultima Hispania venisse, quod Homerus dicat genitos iuxta fluentem OceaniIl.,xvi, 148-51 [Ed.]. ¹²⁹. Nam non ultra est ut Oceanus aetate Homeri accipiatur ultra Columnas, et commode de prima Hiberia eos equos deductos esse dici deinceps potest: quin Aeneas in oratione ad Achillem narrat Boream Erichtonii equas fecisse gravidasIl.,xx, 221 sgg. [Ed.]. ¹³⁰.

xi
Primi lotophagi.

[41] Sic lotophagos fuisse Homeri alios propiores, qui loto vescerentur; et sic verum, quod Homerus narratOd.,iv, 80-102; e cfr.xxiii, 311 [Ed.]. ¹³¹, Ulyssem Malειa ad Lotophagos novem dierum navigatione pervenisse. Qui locus, cum de lotophagis ultra Herculis Columnas, qui sic mansere dicti, acciperetur, iter vigintiduum et quingentum milliariorum spacio descriptum, novem dierum navigatione peractum, Eratosthenes in Homero notavit Cfr.Strabone,iii, 4, 3 e 4, male interpretato dal V. [Ed.]. ¹³².

xii
Primi lestrigones.

[42] Sic lestrigones fuisse, Homeri aetate, qui ex cognitis Graeciae gentibus, non ex toto terrarum orbe, longissimos dies, brevissimas noctes haberent: qui Homeri locusOd.,x, 80 sgg. [Ed.]. ¹³³ Aratum induxit Cfr.Cic.,De natura deorum,ii, 42 [Ed.]. ¹³⁴ ut eos sub capite Draconis collocaret. Sed postea nomen mansit genti quam in Sicilia Thucydidesvi, 2 [Ed.]. ¹³⁵, graecorum historicorum veracissimus, agnoscit: unde Homerus mendacii et Aratus erroris notati.

xiii
Primum oraculum dodonaeum.

[43] Sic dodonaeum oraculum ab Homero inter thesprotos poniturOd.,xiv, 327-8 [Ed.]. ¹³⁶: deinde a graecis, ex caeremoniarum similitudine aliqua, in Thebis aegyptiis aliud celebre dictum est.

xiv
Primi cimmerii.

[44] Sic quoque rem comparatam esse necesse est cimmerios dictos qui, in septentrionali litore siti, a graecis non viderentur, et ita in imis terrarum agere crediti: deinde Inferi Testo: «Inferni» [Ed.]. ¹³⁷ maris accolae, prope Cumas, ex vocis similitudine «cimmerii» ab Homero appellatiOd.,xi, 13 sgg. [Ed.]. ¹³⁸. Nam probabile omnino non est Ulyssem a Circe ad cimmerios, qui nunc dicuntur, navigasse ut viseret inferna loca, et uno die ad Circem rediisseOd.,xi, 6-8 [Ed.]. ¹³⁹, nam sine ulla magica Circis arte ab Homero rediisse narratur.

[45] Quas omnes locorum similitudines non est necesse graecos ipsos observasse, cum verisimile, immo necessarium fuerit phoenices narrasse graecis.

[v]
Homerus graecarum traditionum historicus

[46] Ex hactenus dissertatis conficitur Homerum in suis fabularum argumentis verum fuisse historicum, et ob hanc primarum vocum alienationem falsum hactenus visum esse.

Iliadis mythologia historica — Hospes primus — Hospes secundus.

[47] Nam, ut deIliade prius dicamus, necesse est Paridem fuisse «hospitem», qualis principio latinis fuit «hostis», hoc est externus, qui ius haberet perpetuo de externis rapere, ut in his libris diximus, et inNotis gravius, infraDe primarum gentium inhospitalitate Cfr.Dissertationes,vi [Ed.]. ¹⁴⁰, demonstrabimus; et Paridem characterem fuisse troianorum, qui de graecis plagis foeminas raperent, quarum Helenam fecere characterem. Temporis progressu, nativa «hospitis» significatione ad alienam translata, Paris, hospes hospitio ab argivis regibus receptus, iure hospitii violato, putatus est Helenam rapuisse.

Prima foedera natura orta.

[48] Bellum autem Graeciae natura foederatum fuit, quo plures populi graeci, de quibus troiani foeminas rapuerant, quisque, iunctis armis, suam iniuriam ulti sunt, haud aliter ac sabini, ob suas foeminas raptas, sociale contra romanos bellum gessere.

Achivi primi — Foedera sero ab aliis gentibus intellecta.

[49] Sed, «achivorum» appellatione postea ad graecos universos prolata, bellum ex hominum institutione foederatum habitum est, quo omnes Graeciae populi alienam iniuria ulti essent; et ita error nominis postea mature admonuit graecos

foedera, quae satis sero aliae gentes intellexerunt. Et sero intellexisse, ipsa forma optimatium reipublicae probat, cuius propria nota est tueri sua: quam formam heroicis temporibus late regnasse in his libris firmavimus, ut de Hispania, prae ceteris, dictum sit eam, postquam per partes victa est, suas vires intellexisse.

Achivi secundi.

[50] At enim, cum postea graeci populi propriis vocabulis distincti sunt, «achivorum» commune nomen in ceteris est obscuratum: solis vero achaeis mansit et nomen et res, ut essent civitates aeterno foedere in unum systema compositae; ex quo genere helvetiorum prius, deinde hollandensium civitates sunt inter se foederatae. Praeterea, cum ius belli primitus tantum esset apud heroes, ut late in his libris disseruimus, ubi de iure quiritium publico agimus; et heroes principio «reges» omnes appellarentur, ut in his libris et latiusNotis probatur; ex tot regum iniuriis unam fecere. Cumque ex priorum poetarum errore graecos omnes ad unius regiae domus iniuriam ulciscendam foederatos poetae posteriores accepissent, eam iniuriam regiae domui, omnium graecarum splendidissimae, nempe argivorum, attribuere, et ex ea Helenam a Paride raptam suis traditionibus ad posteros transmisere.

Prima bella latrocinia — Primi «latrones».

[51] Postremo novem priores anni, quibus id bellum sine indictione gestum est (nam decimo post anno foedus belli caussa inter graecos troianosque ictum narratur), diserte probat omne anteactum tempus, quo prima bella in terris perpetua in his libris probavimus, quae proprie dicuntur «latrocinia», fuisse. Unde latinis, ad Plautum usque, mansit ut «latrones» milites dicerentur.

Odysseae mythologia historica.

[52] Ex hac eadem vocum primarum alienatione verum hactenus latuit alterius Homeri argumenti, de Ulyssis erroribus.

Nam quid est, post troianum bellum, tam frequentes heroum mari errores, Ulyssis, Menelai, Diomedis, Aeneae aliorumque, in ignotas terras, gentes urbesque; cum heroes iis longe priores, Hercules in ultimam Hispaniam, Perseus in longe mari dissitam Aethiopiam, Bacchus in remotissimos Indos, terrestria itinera, certa et explorata, tenuissent?

Primi errones — Prima hospitia asyla.

[53] Celebre erronum et hospitiorum argumentum fecerant ab primis suis originibus errones prius mediterranei, deinde transmarini, qui in hospitia, sive asyla, ubique locorum recepti sunt, ex quibus clientelae deinde ortae. Postea, «transmarinorum erronum» ad eos qui vi tempestatum errant et «hospitiorum» ad externas amicitias prolatis vocabulis, vulgo factum ut heroes mari errantes ubique gentium hospitio recepti donisque aucti summa humanitate apud Homerum dimittantur, praeterquam apud inhospitales cyclopes: cum, ut demus maxime graecos publica amicitiae foedera, ac proinde privata quoque hospitia, mature intellexisse, tamen aliae gentes ferme omnes, vel ipsi aegyptii, diu post bellum troianum, immo ipsius Homeri aetate, durarunt inhospitales. Quod aliud sit argumentum Homeri aetate graecis externas gentes ignotas. Haec ipsa una, neque alia sane ratio, probabilem procorum fabulam facere omnino debet.

Procorum et Penelopes mythologia.

[54] Nam qui in hominum mentem venire potuit proceres Ithacae aliosque tanto numero Ulyssis regiam occupasse, et per ludos ac lusus ganeamque eius substantiam omnem absumere, invitamque Penelopem cum aliquo ipsorum adigere ad nuptias voluisse? Necesse omnino est: procos fuisse earum civitatum clientes, qui de regum substantia victitabant, in regum ordinem irrupisse, unde «reges» dicti, et regum quoque voluisse sibi communicare connubia, ut plebeii romani postea tentarunt et tenuerunt; Penelopem autem characterem esse foeminarum ex regum ordine, sive patricias, quae regum,

sive patrum, ordini custodiunt connubia; et bella civilia inde orta, quibus clientes, sive plebei, ab Ulysse et Telemacho, sive patribus, victi sunt.

Ulyssis et Iri mythologia.

[55] Forsan similem historiam significavit Ulyssis cum Iro paupere pugna, ubi Irus, ab Ulysse afflictus, iacuit: nempe turbas agrarias, in quibus plebei pauperes victi sunt.

Panis mythologia.

[56] Per eum fortasse orbem alicubi heroum connubia plebibus communicata sunt, et Penelopes peperisse Pana ficta est: nempe peperisse filios ex divina, qua se ortos putabant heroes, et fera natura, ex qua plebei ab heroibus habebantur, ad ipsissimum illud instar, quo patres, adversus Canuleium, tribunum plebis, qui primus patrum connubia tentavit, dicuntLiv.,iv, [2]. ¹⁴¹: «Auspiciorum... discrimine... sublato..., ferarum... ritu... promiscua connubia haberi..., ut qui natus sit, ignoret cuius sit sanguinis, quorum sacrorum; dimidius Testo: «dimidium» [Ed.]. ¹⁴² patrum sit, dimidius2 plebis, nec secum quidem ipse concors». De quibus monstris, neque de iis quae nunc sentimus, intelligenda omnino est lex romana, ut monstrosi partus in profluentam proiicerentur: nam leges de iis quae ut plurimum, non quae raro eveniunt, conceptae sunt, et nihil tam rarum quam monstra. At monstra fuere filii patricii sine patre: unde proprie locutus Pamphilus, qui, suspicans Philumenam non rite praegnantem, dicit «aliquid monstri alere»Ter.,Andria,i, 5, 15 [Ed.]. ¹⁴³. Ex qua heroica vetustate filii spurii, seu sine patre nati, in romanis legibus «monstra» mansere dicta, ut, in uno ex iuris responsis, clarus vir Dominicus Nicolai, acerrimi ingenii iurisconsulti, mihi amaro desiderio excolendi, filius Caravita, egregius caussarum patronus, ex Antonio Fabro inIurisprudentia papinianea observavit.

Poematum Homeri systema historicum.

[57] Igitur Homerus, ignoratione originum, quam fecerat primarum vocum alienatio, haec duo argumenta perturbate exposuit, quae, ordine enarrata, universam historiam temporis obscuri manifesto describunt: qua nempe narrantur errones mediterranei, asyla, clientelae prima agraria fundatae, plebes turbis agrariis coortae, et regum, seu patrum, ordo primum in terris natus, atque adeo regna heroica, sive respublicae optimatium constitutae. Deinde inter prima regna heroica ultro citroque rapinae; tum iusta, sive solenniter indicta, bella et, per externorum bellorum occasiones, nominis, seu gentis, seu linguae cognatione, foedera amicitiae caussa intellecta. Postremo bella civilia de connubiis imperiisque communicandis inter plebes et patres orta, et plebes victae. Hinc plebei, ut iras victorum effugerent, maris fortunae commissi et errones transmarini, unde transmarinae coloniae.

[vi]
Homerus ex nostra poeseos origine
suis auditoribus verisimilis

[58] Cum igitur poetae heroes, in quibus et ipsum Homerum censeo, fuerint rerum tempore obscuro gestarum historici, ut nos contra tria Varronis tempora disseruimus, res vulgo probabiles narrare debebant, nempe auditorum opinionibus aptas, ut fidem promererentur. Pro origine poeseos quam nuper reteximus, nec sane aliter, Homerus omnia suae aetati convenientia narrat, quae strictim enumerabimus.

Heroum gigantea corpora et vires.

[59] Et principio illa ingentia heroum corpora ingentesque vires et enormis Polyphemi moles, qui antiquiores heroes exhibet quam bellorum, probantur Homeri auditoribus, gigantum traditione apud ipsos perdurante.

Impossibilis deorum religio Homeri auditoribus credibilis.

[60] Ex qua etiam gigantum historia profluxit religio illa, qua dii deaeque heroibus homericis, modo palam, modo sub fictis, sive notis sive ignotis, personis, adsunt: qua religione, tanquam machina perpetua, utitur poeta ut suas fabulas sustineat vel exsolvat. Quod primi hominum, qui gentes fundarunt, fulmine primum audito, tanta religione falsa perculsi, ut, vicio affecta phantasia, omnia, quae viderent, audirent, memorarent, deos sibi videre crediderint: deinde, ea vi phantasiae elanguente, alii sibi videre deos visi sunt, alii non item.

Dii potentia aestimati.

[61] Deos autem adhuc potentia aestimabant: unde in Homero passim Iupiter deorum rex habitus, quod omnes viribus praestet, et praecipue in fabula de Iovis catenaIl.,viii, 18-27 [Ed.]. ¹⁴⁴. Quare facile persuasum homericae aetatis vulgo Diomedem, Minervae deae potentioris ope adiutum, Martem ac Venerem vulnerasseIl.,v, 335 sgg., 855 sgg. [Ed.]. ¹⁴⁵, quae, in contentione deorum, ipsa Martem saxo feritIl.,xxi, 404 sgg. [Ed.]. ¹⁴⁶, Venerem spoliat Piú esattamente, le dá un pugno:Il.,xxi, 424 sgg. [Ed.]. ¹⁴⁷, et Achilles non veretur cum Apolline ipso pugnare, si aequas cum eo vires haberetIl.,xxii, 20 [Ed.]. ¹⁴⁸.

Cur ius iniquum aequum putatum Homeri tempore?

[62] Ex qua religione ius illud heroicum aequum putatum, quo inter viribus inaequales nullam iuris aequi putat communionem Achilles, qui Hectori, secum ad pacta venire volenti, respondit: — Inter hominem et leonem pacta non iniri, neque lupos et agnos concordem gerere animumIl.,xxii, 261 sgg. [Ed.]. ¹⁴⁹. — Quae iusti opinio congruebat primis rebuspublicis, quas demostravimus esse

optimatium, in quibus plebei, quia infirmi, et heroes, quia fortes, nullam iuris aequi communionem habebant. Quod ad Legem usqueXII Tabularum inter romanos servatum, ut in fine huius operis dictum est.

Unde heroum deorumque apud Homerum rusticitas?

[63] Ad haec, homines Homeri aetate ex fera exlegum origine multum adhuc silvestres ex suo ingenio ingenia deorum spectabant. Quare iis persuasa illa, quibus dii ultro citroque se incessunt, convicia: ut, in contentione, Mars Minervam «muscam caninam» vocetIl.,xxi, 394 [Ed.]. ¹⁵⁰: quid enim dedecere putarent deos, cum Agamemnon et Achilles, ille regum, hic heroum maximus, alius alium «canem» convicieturIl.,i, 225 [Ed.]. ¹⁵¹, quae dicti inclementia, graeca humanitate exculta, vilissimos vix servos decebat, ut apud comicos videre est. Et probata quoque illa, in deorum pugna, quod Minerva saxo Martem ferit (quod in Homero telum heroicum est), pulsat Venerem spoliatque, et [Iuno] colaphum impingit DianaeIl.,xxi, 489 sgg. [Ed.]. ¹⁵².

Et insignis heroum ferocia?

[64] Ex qua ipsa adhuc cruda originis feritate admirationi est Homeri auditoribus illa heroum ferocia, quae, in hac mansuetudine, silvestrium et barbarorum hominum diceretur; qua Achilles, ut similia praeteream, uno verbo, quod Priamo, prae nimia Hectoris ab eo caesi charitate, excidit imprudenti, tantam commovetur ad iram, ut regem, nuper felicissimum, nunc maxime miserum, solum ad se profectum, una ipsius fide fretum, supplicem, hospitio receptum, senem, intra suum tentorium obtruncare mineturIl.,xxiv, 556 sgg. [Ed.]. ¹⁵³; et, vel defunctus, regiae puellae Troadis, ad suum sepulchrum iugulatae, sanguine suos manes adhuc ob Chryseidem Si veda sopra p. 667, n. 1 [Ed.]. ¹⁵⁴ sibi ereptam iratos placari velit.

Et styli homerici truculentia?

[65] Atque huic truci mori, qui adhuc Homeri aetate placebat, danda sunt illa ab eo descripta cruenta proelia, internecina certamina, et tot, tantae ac tam variae miris miserisque modis saevissimae descriptae caedes; ut hic truculentus ipsius stilus sit, inIliade potissimum, Homeri sublimitas aestimata.

Ius gentium adhuc Homeri aetate inhumanum.

[66] Quos feros graecorum mores Homeri aetate duo illa graviter confirmant. Alterum, quod nondum ille humanior mos gentium receptus graecis humandi hostes: quin passim legas homericos heroes hostibus minitari se eos victos caesosque aut corvis aut canibus vorandos daturos Cfr. p. e.Il.,xxii, 261 sgg. [Ed.]. ¹⁵⁵: unde gravis illa apud Patroclum caesum pugnaIl.,xvii [Ed.]. ¹⁵⁶, tantique fuit Priamo Hectorem occisum ab Achille redimere!Il.,xxiv, 477-691 [Ed.]. ¹⁵⁷. Alterum, quod venenandi sagittas mos inhumanissimus ab iisdem nondum exutus, ut Ulysses in Ephiram eat, ubi venena inveniat, quibus sagittas inficiatOd.,i, 259-63 [Ed.]. ¹⁵⁸.

Cur heroes homerici aut levi sententia?...

[67] Quid autem quod cum heroes, tum dii, quum maxime commoti sunt, alterius levi oratione unove dicto sedantur, et contrarium induunt animum, nisi sint tanquam pueri, qui infirmas gerunt mentes, et leviori quam foeminae sunt sententia?

... aut summe difficiles?...

[68] Contra autem, Achilles nulla ratione diu induci potest ut iram leniat et graecis, ad naves de summa rerum periclitantibus, fatale ferat auxilium: quae summa difficultas nunc proprie diceretur rusticorum.

... infirmi animis? et breves mentibus...

[69] Ex quo genere et illud est, quod ipsius heroes, dum sedatissimo animo, sive adeo aliis affectibus maxime perturbato, de aliis rebus aut loquuntur aut agunt, si forte quid triste iis in mentem veniat, statim amarissimos effunduntur in luctus: contra, summo afflicti dolore ac luctu, ut Ulysses Alcinoo dicit, dum comedunt et bibunt, praeteritas aerumnas obliviscunturOd.,x, 453-65 [Ed.]. ¹⁵⁹. Quod utrunque brevissimarum mentium est.

... aut tardiores?

[70] Cui vicio dandus ille quoque mos est, quo homerici heroes cum suis ipsorum animis, tanquam essent alieni, sermones instituunt — in quo plurimus est Ulysses, dum erro perfert aerumnas; — de rebus, quas quis solertior paullo necessarias arbitratur, deliberationes habent. Quod illorum mentes satis tardas arguit.

Locutiones homericae ex mentium brevitate et ruditate.

[71] Atque ex hac ingeniorum Homeri tempore adhuc insigni ruditate locutiones illae erant: «intellexit sacrum robur Antinoi», «allocuta est vis sacra Telemachi»Od.,xviii, 34 e 60 [Ed.]. ¹⁶⁰, tanquam mens aliena res esset et ipsis incognita; «mentes», «animi» pro «mente», «animo», quia rudibus hominibus quaelibet cogitatio una mens, quaelibet electio unus animus, atque adeo intellectus plurium mentium, voluntas plurium animorum complexio videbatur. Indidem illa «pectora», «ora» pro «pectore», «ore», quia semper aliud pectus alia sentiens, semper aliud os alio vultu putabant; et «prudentiae», «fortitudines», nondum gnari ex pluribus actibus unum virtutis habitum intelligere; «memorare lecti, mensae, pugnae» pro «cogitare», quod adhuc memoria et phantasia ferme toti pollebant; «et pectore cogitare», «corde sapere», quia nihil

fere nisi perturbati intelligerent sentirentve. Et comparationes, in quibus, praeter cetera, est Homerus incomparabilis, a brutis animantibus ferme omnes desumptae — quod Scaliger poetae vicio iniurius vertitPoetica,v, 3, ediz. del 1586, pp. 543-62 [Ed.]. ¹⁶¹, — gentium graecarum ingenia adhuc rustica satis probant.

Aniles ineptiae Homeri eius aetati probatae.

[72] Haec hominum Homeri aetate satis adhuc rudis natura aniles ineptias, quae nunc videntur, inOdyssea maxime, facile veras putabat, eadem illa heroum summa credulitate, qua ignotorum narrationibus admirandis statim fidem temere adhibebant, ut illis Ulyssis erronis quocumque gentium appellentis.

Cur Homerus maximus poetarum?

[73] Et tam rudium hominum aetate Homerus maximus floruit poetarum; quia, pro nostra retecta poeseos origine, iccirco fuit maximus poetarum, quia aetate floruit tam rudium hominum, nempe qua graeci plurimum sensu, phantasia, memoria, ingenio, parum ratione et iudicio praestarent. Ita ut,nisi ita saepe dormitaret, nunquam bonus fuissetHomerus.

[vii]
De veterum sapientia ex fabulis eruenda

[74] Non igitur ultra est opus, ut suam poetarum principi adstruant dignitatem, eruditi altissimae sapientiae sententias invitas coactasque Homeri ineptiis obtrudant.

Cur philosophiam vulgus celatam Testo: «celatum» [Ed.]. ¹⁶²? — Unde disciplinae
acroamaticae et exotericae?

[75] Nam philosophi, quorum princeps Pythagoras, cum de divinis rebus longe aliter ac caecum gentium vulgus sentirent,

ac proinde grave subirent periculum ne, si sua placita de divina philosophia palam fierent, tanquam athei, ut Socrati accidit, et violatarum religionum rei insimularentur, sedulo suam vulgus celabant sapientiam, et altissima eius arcana ipsi sibi secreto tradebant, adeoque tantum civilis vitae officia docebant foris. Unde illa est celebris disciplinarum divisio, qua aliae acroamaticae, sive acusmaticae, hoc est quae auditu discipulis, qui philosophiae sacris initiati erant, tradebantur (unde mansit illud «audire philosophos» pro «dare operam philosophiae»); aliae exotericae sive cyclicae, quae in vulgus tanquam profanum per circulos emittebantur.

Ratio silentii pythagorici.

[76] Hinc Pythagoras plurimus in exploratione eorum qui eum sectari volebant: quod primum perpetuo quinquenni eorum silentio faciebat; postea a suis iam eruditis auditoribus eos institui ad philosophiam curabat; tandem qui se ipsum disserentem audirent dignos spectatos, ad suum interius auditorium admittebat.

Unde pythagorica symbola?

[77] Cumque Pythagorae aetate vulgaris scriptura nondum etiam reperta esset, ut ex Philone supra demonstravimus, suam philosophiam aut characteribus heroicis seu symbolis, aut carmine gryphis et aenigmatibus referto, quod «aureum» eius asseclae dixere, continebat: ut Philolaus, qui primus libros pythagoricae philosophiae evulgavit, quanquam vulgari scriptura, linguae tamen genere vulgo prorsus ignoto id fecit, ut pauca eius fragmenta obscurissima testatum faciunt. Igitur, cum characteres vulgares nondum inventi essent, et ea civilis religionis seu reverentia seu metus philosophos attineret, commodum putarunt arcanae philosophiae placita congruentibus, siquae darentur, fabulis involvere, ut, cum occulta sapientiae dissererent, vulgaris religionis et lingua et auctoritate vulgo loqui viderentur. Idque adeo verum, ut, in iis ad quae occultanda commodae fabulae non darentur, alias ipsi de integro

excogitarint, ut quamplurimas excogitavit Plato stoicique, quorum celebres illae sunt de phoenice ave, sive de mundi conflagratione, et de anu fatidica, sive de Fato.

Cur philosophi et ipsi poetae?

[78] Quare tantum abest primis philosophis fuisse propositum e poetarum fabulis arcanam veterum sapientiam eruere, ut ipsi sua sapientum dogmata poetarum fabulis obscurarent. Cuius erroris caussa ea fuit: quod philologi, cum veram poeseos originem ignorassent, et ex una parte Homerum, et sublimitate fabularum et granditate locutionis, poetam omnino incomparabilem, ex parte altera tot tantasque ei excidisse ineptias animadverterent, cum haec componere non possent, eas ineptias altissimam sapientiam continere opinati sunt. Quare a Platone ad nostra usque tempora (namque id est unum ex magni Verulamii desideriis conatibusque) veterum sapientiam ex poetarum fabulis eruere flagrantissime, sed irrito omnium voto, desideratum.

Cur Annius Testo: «Anianus» e «Aniani». Ma si tratta, naturalmente, di Annio da Viterbo [Ed.]. ¹⁶³ nihil super Platonem affert?

[79] Unde factum quod Trismegistus et Berosus, Annii1 imposturae, quam creditu faciles principio fuere, tam perpetuo supra Platonem nihil quicquam novi comportarint.

VUNA RES PRINCIPIO SAPIENTIA,SACERDOTIUM ET REGNUM

(pag. 390, n. 1).

[1] Atque haec tria erant apud primos heroes: nam prima gentium sapientia habita est scientia divinationis, ex qua cuncta gerebant humana; et qui deorum mentem callerent, eos quoque par erat diis sacra facere; et qui deorum interpretes et ministri erant, eos regnum in homines habere decebat.

Primorum poetarum dignitas.

[2] Quae tria sub unius appellationis complexu, qua «vates» seu poetae, appellabantur, omnia veniebant: ut Tiresias thebanus, «vates et dux populorum» dictus HomeroOd.,x, [492-3]. ¹⁶⁴, in Inferis venit ad Ulyssem cum sceptro, et Ulysses eum ipsum «regem» appellatOd.,xi, 90 e 143 [Ed.]. ¹⁶⁵; qua proprietate et significatione nativa dicendum est ab Homero reges, perpetuo adiuncto, appellari «divinos». Atque haec sit scientia boni et mali, quam Homerus narrat a Musa datam Demodoco, Alcinoi poetaeOd.,viii, 63 sgg. [Ed.]. ¹⁶⁶, nempe scientiam divinationis. Hinc Chryses, sacerdos Apollinis,

Chryseidem filiam redempturus, in graecorum castra venit cum corona et sceptro, quae Homerus esse narrat ApollinisIl.,i, 14-5 [Ed.]. ¹⁶⁷.

Romani quirites romani sceptrigeri.

[3] At sive virga sive hasta σκῆπτρον graecis, uti «quiris» «priscis latinis» dicta: unde «quirites», «hastati», «sceptrigeri» romani reges erant.

Aquilae cur sceptris? cur hastis praefixae?

[4] Litui autem augurum virgae erant: unde in sceptris praefixae aquilae, avis in divinatione summe observata. Quia principio qui augures, iidem reges erant: vestigium, primum hominum regimen fuisse divinum, sub quo quae homines imperabant, dii imperare videbantur. Eadem ratione aquilae hastis praefixae, quae habebantur numina legionum: qua religione milites, dum sequebantur signa militaria, sequi numina, sequi auspicia credebant.

Cur sacerdotes ubique gentium coronati?

[5] Qui uterque mos heroicus custoditus romanis, sacerdotes autem ubique gentium aut mitris aut tiaris aut vittis coronati, testes sunt primos sacerdotes fuisse reges et prima regna divina. Quem morem gentium et recepere romani, quorum flamines vitta lanea caput revinciebant: postea, quia regum odio quodvis insigne regium abhorruere — ut, cum Marcus Antonius id pro rostris Caesari offerret, universa concio confremuerit — hinc flaminum vittas in fila lanea attenuata.

Grammaticorum error de vocis «flamen» origine.

[6] Unde videtur ex verarum ignoratione originum quam perperam grammaticiPaolo Diacono, epitome diFesto,De verb. sign., ad v. «flamen» [Ed.]. ¹⁶⁸ ab eo filo «flamines», quasi «filamines», dictos putant; qui, antequam vittas in fila deducerent, «flamines» vocabantur.

[7] Atque adeo id est quod AristotelesPolitica,iii, 14 [2, p. 1285 a 1 sgg.]. ¹⁶⁹ tradit: reges heroicos fuisse bellorum duces, iudices controversiarum et divinarum caerimoniarum praefectos Testo: «praefecti» [Ed.]. ¹⁷⁰, nempe eosdem fuisse reges, sapientes et sacerdotes: qualem numero describit Theseum, Athenarum regem, PlutarchusTheseus,passim [Ed.]. ¹⁷¹. Atque id est quod reges inter aegyptios ex sacerdotibus, ex chaldaeis seu divinis seu sapientibus inter assyrios crearentur, nempe ex heroum, ex regum ordine.

VI*DE PRIMARUM GENTIUM INHOSPITALITATE

(pag. 399, n. 4).

[1] Atque ex hoc Tanai habes communem primarum gentium fuisse morem suis quemque finibus contineri: quod SallustiusCat., 2 [Ed.]. ¹⁷², de hac aetate verba faciens, tradit «sua cuique satis placere». Quod de scythis certo tradunt auctores, a quibus Orientem versus per seres ad sinenses, versus occidentem vero plagam olim ad svevos, gentem inter Germanos virtute praeclaram, pervenit, et etiamnum inter moschos perdurat, ut intra suos fines contineantur, et inde exteros arceant.

Unde «Barbaria» antiqua dicta?

[2] Propter hunc inhospitalem morem, totam oram maritimam Aethiopiae, quam clarus vir dominus Blasius Caryophilus Biagio Garofalo, intorno a cui v.Nota bibliografica, p. 791 [Ed.]. ¹⁷³, eruditorum nostrae aetatis facile princeps, in dissertationeDe mercaturis antiquorum Romae, 1718 [Ed.]. ¹⁷⁴, ab Aegyptii finibus ad Raptam usque promontorium, ubi regio trogloditica, summe inhospitalis, sita est, porrectam, Βαρβαρίαν dictam observat. Quam ita dictam opinor a graecis post iam conciliatam inter ipsos, suae linguae communione, humanitatem.

Cur genus humanum in «graecum» et «barbarum» graecis?...

[3] Quod illa gentium summa divisio graecanica — «graecus an barbarus» — inter graecos, ab hoc cultioris humanitatis more mature cultos homines, nata sit. Quod homines omnes ad haec summa genera revocarent duo: «barbarum», sub quo ipsos etiam aegyptios complectebantur, nam Psammeticus sero ipsis, neque tamen omnibus, sed caribus tantum et ionibus, claustra Aegypti reclusit; et «graecum», quod graeci, ex gentibus omnibus uni, exteris non inviderent hospitia.

... et «civem» vel «hostem» latinis?

[4] Cui graecae gentium divisioni respondet latinorum illa «civis an hostis», appellatio Testo: «appellatione» [Ed.]. ¹⁷⁵, qua «hostis» «externum», «peregrinum» significat: unde inter peregrinos hostilitas aeterna erat, et de exteris licebat perpetuo rapere (quare ex LegeXII Tabularum «adversus hostem aeterna auctoritas» erat): ita ut quam humanitatem latinis angustius civitas, graecis latius lingua conciliaret.

Prisci latini «barbari».

[5] Ex quo inhospitali more romani haut veriti ipsi se «barbaros» appellare, ut Plautus comoedias graecas in prologis se «barbare» vertisse profitetur Veramente, soltanto nel prologo dell’Asinaria [Ed.]. ¹⁷⁶.

Unde italicum «oste»?

[6] Ex qua ultima antiquitate ab italis caupona vocatur «oste», simili omnino ratione qua, ex primarum alienatione vocum, graecis Paris ex «hoste» factus est «hospes». Quod conferas velim ad veram troiani belli historiam explicandam, de qua supra in hisNotis Cfr.,passim, nella quarta delleDissertationes [Ed.]. ¹⁷⁷.

Praesens Barbaria cur sic dicta?

[7] Eadem numero de caussa, hodie mediterranea Africae ora, quae de christianis perpetuo rapit europaeis, ut hoc libro latius dictum est, «Barbaria» quoque vocatur.

Primi heroes latrones — Unde «latro» pro «milite»?

[8] Atque de hoc antiquissimo tempore accipiendum quod ThucydidesHistoriam initio traditi, 5 [Ed.]. ¹⁷⁸: bovum abactiones et hominum plagia non probro, sed laudi heroibus data. Quam ad rem bellissime facit quod, apud vetustissimos poetas, indigenae citra convicium peregre appellentes interrogant «an sint latrones» (nempe an sint ipsissimi primi «hostes» latinorum), ut inOrphicis Iason regi Aeetae, perconctanti quinam essent, respondet: Οὔτε νυ ληϊστῆρες ἱκανόμενArgonautica,v, 827 [Ed.]. ¹⁷⁹: quod universim testatur Philostratus libro secundo Veramente, nel lib.iii, cap. 24 [Ed.]. ¹⁸⁰De vita Apollonii. Ex quibus antiquissimis latrociniis heroum mansit, ad Plautum usqueMil. gl., 949 [Ed.]. ¹⁸¹, romanis ut «latrones» pro «militibus» acciperentur. Quare concludendum: ante troianum, bella omnia propter bovum abactiones, ut clypeus Achillis apud ipsum HomerumIl.,xviii, 483 sgg. ¹⁸², et propter foeminarum raptus, ut testatur Horatius, satyra tertia libri primi Vers. 107 sgg. [Ed.]. ¹⁸³, gesta esse, nempe inter primas gentes perpetua latrocinia fuisse. Qui mos inhospitalis et barbarus primarum gentium ex ipsa primarum rerumpublicarum natura profluxit: quae, quanquam hospitiis sive asylis, ut in his libris abunde dictum, per clientelas inchoatae, tamen ipsa asyla ararum custodia sunt constituta.

Unde «condere gentem», «condere leges», «condere regna»?

[9] Et sane primi gentium, se abscondendo in lucis et condendo maiorum cadavera, familias gentesque fundarunt; abscondendo leges, sive scientiam auspiciorum, clientelas constituerunt;

et, turbis agrariis edocti, abscondendo ordinem in poeticis turribus, regna heroica ordinarunt. Quod ipsae locutiones «condere gentes», «condere leges», «condere regna» satis aperte confirmant: unde quasi ex hac scientia originum Hermogenianus, in sua iuris gentium historiaDig.,i, 1, 5 [Ed.]. ¹⁸⁴, «regna condita» momentose narravit.

Optimatium reipublicae notae.

[10] Itaque haec ipsa gentium prima inhospitalitas docet regna heroica fuisse optimatium, quae tota stant legum, ordinis finiumque custodia, ut in his librisNotisque satis ampliter probatum est.

VII*DE PRIMIS COLONIIS

(pag. 405, n. 2).
Vetus apud gentes maris religio.

[1] Igitur, cum Sesostris, sive aegyptii reges monarchae hoc communi «sesostridis» nomine appellati, imperium Mediterraneo mari tam longe lateque potens tenerent, et aegyptii sacerdotes, ut Plutarchus inSymposio refert [Quaestiones convivales],viii [2]. ¹⁸⁵, navigare putarint piaculum, ex hac ipsa falsa persuasione quod in mari Osyris, qui ipsis Sol dicitur, periisset, necesse est ut reges — aliquo potentiae arcano, hanc sacerdotum religionem, et fortasse etiam illam aliam, nisi prorsus eadem sit, urgentes, qua apud romanos, ut Tacitus inAnnalibus memoratiii, 58 [Ed.]. ¹⁸⁶, dialibus egredi Italia non licebat — sacerdotes a bellis et provinciis Testo: «a bellorum et provinciarum» [Ed.]. ¹⁸⁷ ultra mare, tanquam re profana, prohibuissent: eodem omnino pacto, quo Augustus et sequentes romani principes ipsam Aegyptum e senatoriarum albo provinciarum erasere, et in eum orbem, aditu difficilem et italicae annonae horreum, equites romanos inlustres spectati obsequii misere praesidesTac.,Hist.,i, 10 [Ed.]. ¹⁸⁸.

Regionum maritima diu vacua.

[2] Ex qua ipsa religione provenisse quoque necesse est regionum maritima diu vacua fuisse. Cuius vetustatis extat

pulcherrimum testimonium apud Homerum, apud quem Ulysses, quoquo terrarum errans appellit, conscendit speculas, explorabundus an eas terras homines incolant, et ex longinquo fumo earum coniicit aliquem cultum humanumOd.,x, 97-9 [Ed.]. ¹⁸⁹. Et Troia ipsa procul a mari sita narratur, cum longum inde describatur iter ad mare usque, ubi naves et in cuius litore castra graecorum posita erant.

Primae coloniae citra bellum deductae.

[3] Sed hinc conficitur potius transmarinos citra bellum primas deduxisse colonias: quod plebes, navigandi solertes, quales aegyptii bello a sacerdotibus victi, ut victorum iram effugerent, mari se commiserint, trans mare terras quaesierint et in maritimis sedes legerint.

[4] Nam coloniae secundae, aut gloria proferendi imperii, aut populorum frequentia praenimia, aut mercaturae aviditate, armis deductae sunt: quorum nulla caussa primis temporis obscuri rebuspublicis commoda est.

Dido et Aeneas characteres coloniarum transmarinarum.

[5] Quod Virgilius, antiquitatis scientissimus, in Didone et Aenea expressit, quatenus uterque coacti, unde «profugi» uterque dicti, nativas terras deseruere, dum illa a suis infestata, hic suis invisus ex suspicione quod cum graecis in Troiae exitium conspirasset, illa precio, hic donis, sibi externas sedes pararunt. [Et quamvis Aeneae essent naves, arma, viri, quibus postea urbem iam fundatam defendit, tamen, agnoscens ius optimum heroum, qui latinum agrum manu cepissent, omni vi belloque abstinuit] His signis [ ] conclusae sunt notae asterisco signatis posteriores. ¹⁹⁰.

Quae «coloniae» proprie dictae, quae improprie?

[6] Qui igitur non in vacua venirent, et neutrum possent, neque precio emere, neque donis promereri agrum, [ut plebei,

turbis agrariis victi profugique,] se applicarent colendis eorum agris, in quorum terras fortuna ipsos detulisset: [pro qua significatione «coloni» et varia eorum genera mansere in iure romano dictaCod. Iust., [xi, 47],De agricolis et censitis [et colonis]. ¹⁹¹. Cum coloni posteriores, ut romani, satis improprie dicerentur, ut qui in indigenarum agros ius dominii optimi acquirerent, et indigenae ex dominis coloni fierent].

Primi clientes mediterranei: secundi transmarini.

[7] Atque hi sunt transmarini, quos historici romani ab asylis maiorum gentium ad asylum Romuli detorsere. Qui — cum neque precio emere agros possent, et ex lege prima agraria ius agnoscentes aliena ex voluntate dominorum propria fieri oportere (quod, cum domi non potuissent turbis agrariis ab optimis exprimere, multo minus sperabant foris) — transmarini, inquam, eidem legi agrariae, cui multo ante clientes mediterranei paruerant, se submisere.

Divinae Providentiae argumentum.

[8] Et heic divina Providentia admiranda. Namque eo pacto aegyptii, phoenices, graeci humanitatem facilius in reliquum terrarum orbem disportavere coloniis quam si gentes prius maritima celebrare occepissent, unde exteros appulsu facile prohiberent; uti romanos, et quidem classe potentes, ipsi graeci tarentini prohibuere. Ex quo bello graeci primum romanis cognitiFloro,i, 18 [Ed.]. ¹⁹².

Philologorum angustiae super priscis coloniis.

[9] Sed enim, cum colonias primas vi et armis deductas ex natura secundarum, ut omnes ante nos philologi putarunt, acciperemus, sic quoque fugiebat ratio qua eae coloniae essent argumenta potentiae gentium a quibus deducerentur, ut inProgrammate historico proposuimus Si veda sopra, p. 309 [Ed.]. ¹⁹³. Nam, coloniis ita

acceptis, qui fieri potuit ut attici aeolique colonias in Ioniam sive Asiam Minorem mittere potuissent undecim ante annis quam Cumae fundarentur, ut chronologi memoriter memorant? atque adeo graecos in Asiam proferre imperium, quum aegyptii Interni eius maris late potentes essent, et «inde Bithynum, hinc Lycium ad mare», ut Tacitus narrabatAnn.,ii, 60 [Ed.]. ¹⁹⁴, «imperio tenerent»?

Quid «coloniam» proprie «deducere»?

[10] Quare, cum super hoc argumento de primis coloniis non mihi plane satisfacerem, earum originem altius meditatus, occasione dante ipsa voce «deducere», quod est de superiori in inferiorem locum — et coloniae «deduci» solenni formula dicerentur — tria primarum coloniarum genera reperi.

Tres primorum hominum vitae.

[11] Primum earum quae in proxima camporum plana deductae sunt. Quam ad rem pro nostris principiis pulcherrimus est locus PlatonisLeges,iii, 1-5, pp. 677-84 [Ed.]. ¹⁹⁵ apud Strabonem libroxiiGeographiae Cfr., invece,xiii, 1, 25 [Ed.]. ¹⁹⁶, opinantis post diluvium tres hominum vitas ortas: primam in iugis montium, simplicem et agrestem, aquarum timidam, quae adhuc plana inundabant; secundam in montium radicibus, cum iam campi exsiccati coli coepissent; tertiam in ipsa camporum planicie, terra omnino exsiccata; et tres omnes in Homero notari: primam in cyclopibus, qui fructibus sponte natis vescebanturOd.,ix, 108 sgg. [Ed.]. ¹⁹⁷; secundam in Dardano, quo rege, troes submontana habitarunt; tertiam in Ilo, qui campos occupavit et Ilium condidit, ut Aeneas ad Achillem narrat, diversilinguium hominumIl.,xx, 215 sgg. [Ed.]. ¹⁹⁸. Qui Platonis locus, Homeri testimoniis firmatus, quatenus caussam Diluvium affert, si de universali accipiatur, falsus a sacra historia convincitur; si de deucalionio, verum accipi de solis graecis potest: sed nos,

pro nostris principiis, ex genere verum probamus, ex caussa errorum exlegum, ex quibus aliqui in montium lucos concessere.

Principio coloniae in plana deductae; deinde deductae in mare
ex necessitate; tandem in mare quaestus gratia: omnes citra bellum.

[12] Et ex Homero ita accepto conficio primam vitam fuisse primorum patrum, in montanis locis sponte naturae natis victitantium; secundam fortium, qui terras domuerunt; tertiam inclytorum, qui cum clientibus diversas linguas loquebantur. Et primas colonias fuisse quas patres, optimi, inclyti deduxere clientum, colonorum proprie dictorum, in plana terrarum, ipsi in editis locorum permanentes: uti etiamnum observantur passim ubique locorum in edito urbes et oppida, ubi honestiores, in planis camporum vici, ubi agricolae inhabitant. Secundas autem colonias fuisse quae in mare deductae sunt — «in mare» enim «deducere» de navibus proprie dicitur; — atque hae fuere quas ob agrarias turbas, metu optimatium victorum, deductae esse memoravimus, nempe ab invitis, ut Didone et Aenea, et per maris errores. Tertias vero illas quas phoenices, coloniis celebres, ultro et consulto, lucri caussa, uti Columbi, Vespucii, Magellani, Gamae aliique recentiores novum orbem, ita Mediterranei litora explorabundi ubi vacua darentur, eo commode deduxere, indeque notis certisque itineribus cum gentis principe urbe, Tyro, communicabant.

Cum nostris principiis historiae antiquae consensio.

[13] Atque ita, primis coloniis comparatis, illae constabunt omnes historiae rationes. Nam Cecrops aegyptius primus coloniarum deductor in Graeciam, quia aegyptii antiquissimi gentium. Hinc Cadmus phoenicius, quia phoenices de aegyptiis nauticam didicere: a quo utroque deductae sunt coloniae secundi generis. Postea Tyrus memoratur navigatione et coloniis, nempe tertii generis, celebris. Deinde, post troianum bellum, graeci colonias in Ioniam, sive Asiam Minorem, mittunt, nempe colonias generis secundi: quum Ulysses, ut supra

inNotis diximus Cfr.Dissertationes,iv, §§ 52-56 [Ed.]. ¹⁹⁹, in plebes Ithacae, Sami, Dulichii, contra ordinem rebellantes, saevis poenis animadvertit: unde eodem tempore coniecimus ab occidua Graecia in proximam Italiam has secundi generis colonias esse deductas. Et cum his secundi generis coloniis constabunt aegyptiorum colonias cum in Graeciam tum in Italiam maris fortuna deductas esse, et sacerdotes aegyptios navigare habuisse piaculo, et aegyptios imperium in Asiam Minorem terra protulisse.

VIIIDE NATURA HEROICA

(pag. 424, n. 1).
Cur auspicia patrum publica?

[1] Ab Iovis auspiciis, quibus primi gentium conditores, una cum foemina sibi quisque auspicato capta, concesserunt in lucos, deinde heroes tradito more nuptias celebrarunt auspiciis maioribus, de quibus capite sequenti Cfr. sopra p. 425 sgg. [Ed.]. ²⁰⁰ dictum est, nempe auspiciis maiorum gentium, ut fulmine, tonitru, volatu aquilae; quae, fundatis postea civitatibus, in auspicia publica abiere, ac proinde quae utrique coniugum essent communia.

Connubia heroica primum inter heroes eiusdem gentis.

[2] Hinc primae heroum nuptiae inter fratres et sorores fuere, quas Homerus memorat in Aeoli regia, in qua sex Aeoli filii et sex filiae matrimonio iunctae narranturOd.,x, 5-7 [Ed.]. ²⁰¹.

Deinde inter heroes eiusdem civitatis.

[3] Deinde fuere inter eos eiusdem ordinis heroici cives: ut Achilles, heroum graecorum maximus, legatis ab Agamemnone missis, qui illius unam ex tribus, quam maxime velit, filiam nuptum cum regia dote pollicentur, respondet: sibi Peleum patrem domi inter filias optimatium, qui urbes defendunt,

unam aliquam inventurum, seque una uxore et iusta et convenienti delectariIl.,ix, 373 sgg. [Ed.]. ²⁰².

[4] Ex quo loco haec conficiuntur:

i

[5] Nuptias heroicas fuisse inter cives.

ii

[6] Unam fuisse heroibus uxorem iustam.

iii

[7] Optimates cum optimatibus habuisse connubium, ac proinde connubium heroum esse hominibus seu plebibus incommunicatum, uti incommunicatum plebi trecentos et plus eo ab Urbe condita annos romani patres custodiere.

Postremo inter cives diversi ordinis —
Mores heroici Carthagine antequam Romae corrupti.

[8] At vero custodiere aeternum saltem inter cives connubium, ut inter carthaginienses is mos heroicus — qui per poetam fingitur ipsis traditus a Didone, quae nomadum regum erat connubia dedignata, qui, licet reges, exteri tamen erant — iamdiu corruptus esset. Nam Sophonisbe Masinissae, numidarum regi, carthaginiensis excidii tempore sponsa narratur: multis post annis, Cornelia, Gracchorum mater, Ptolomaei nuptias respuit.

[9] Quin, corruptissima iam republica, Marcus Antonius, Cleopatra uxore contra patrium morem ducta, pessime ab romanis audiit; sive adeo Titus, iam legum et rerum romanarum dominus, Berenycem uxorem ducere veritus est. Itaque inter nuptiarum solemnitates, quae a legibus romanis iubentur, illa praecipua: ut eas cives romani contrahant.

Inter asianos iamdiu corrupti.

[10] Inter asianos autem hunc ipsum heroicum morem multo ante resolutum testatur Homerus, quum narrat Priamum ex Laothoe, uxore alia, Lycaonem et Polydorum suscepisse aequo cum ex Hecuba natis iureIl.,xxii, 46 sgg. [Ed.]. ²⁰³ — quam iustam uxorem conficiunt interpretes eo quod, Altae, lelegum regis, filia, allata dote ad Priamum ducta est; — et Othryoneum externum venisse militatum ad Troiam sub conditione Cassandrae sibi a Priamo uxoris dandaeIl.,xiii, 363 sgg. [Ed.]. ²⁰⁴; et Paridem Helenam iustam domi habuisse uxorem.

Quin et inter ipsos graecos Homeri tempore.

[11] Sed et inter ipsos graecos eundem heroicum morem iamdiu corruptum satis aperte docent «nothi», apud Homerum eadem cura educati qua liberi, ut Pedaeus AntenorisIl.,v, [69 sgg.]. ²⁰⁵, et ex parte aliqua participes paternae hereditatisOd.,xiv, [199 sgg.]. ²⁰⁶.

Sparta moris heroici maxima cultrix.

[12] At hercule apud lacedaemonios, quorum mores uno ore philologi antiquae Graeciae maxime conformes agnoscunt, Megapenthes et Nicostratus a regno Spartae, quod pater possederat Menelaus, quia non ex iustis nuptiis suscepti, ab Oreste exclusi sunt, ut tradit PausaniasCorinthiacisii, 18, 6 [Ed.]. ²⁰⁷: quod regnum procul dubio poeticum sive optimatium fuit, cui in his libris etNotis romanum summe conforme esse demonstravimus.

Natura heroica quae putata? — Ut heroes Iovis filii?

[13] His Iovis auspiciis, quibus heroes nuptias celebrabant, natura heroica continebatur. Nam qui ex iis nuptiis nati erant, rati se ex Iovis mente, seu voluntate, genitos, quae per auspicia in suorum parentum nuptiis significata erat; et

putantes omnia, etiam quae homines facerent, patrare deos, ut hoc capite Cfr. sopra pp. 414-5 [Ed.]. ²⁰⁸ et superius diximus quoque, citra omnem mendacis animum, hac poetica phrasi breviter sic enarrabant: se Iovis filios esse. Quae falsa persuasio postea locum fecit definiendi heroes qui ex divina et humana natura coaluissent, ut medii inter deos et homines essent.

Patricii, romani heroes.

[14] Quae falsa heroicae naturae persuasio romanos patres pervasit, qui plebi, ipsorum connubia tentanti, dicunt «auspicia esse sua»; quibus plebei respondent patres, ex quibus Romulus Senatum legerat et patricii descenderent, «non fuisse de caelo demissos»Liv.,iv, 2 [Ed.]. ²⁰⁹. Quae plebis responsio haut sane congrueret, nisi eo dicto «quod auspicia essent sua» patres romani se heroes esse, quales definiunt philologi, significarent.

Ex natura heroica heroicum ius et heroica dignitas.

[15] Ex hac heroica natura ius omne heroicum effluebat, ut apud heroes essent una res sapientia, sacerdotium et regnum. Quod par esset: ex diis genitos, deorum mentem interpretari; natura diis proximos, diis sacra facere; natura hominibus praestantiores, habere regnum in homines. Ut patres romani plebi, primum connubia, deinde imperia, tandem sacerdotia tentanti, hoc unum semper obiiciant: esse auspicia sua. Quod plebs hac una item re confutat: patrum maiores non esse de caelo demissos.

Brevis enarratio poeticae theologiae universae.

[16] De hac natura, hoc iure, hac dignitate heroum prima poesis prima lingua, nempe falso divina, sive falso divinis fabulis, ferme tota concepta est. Quod errori locum fecit putandi primos poetas fuisse theologos et suis divinis fabulis humanitatem fundasse, hoc est primas omnium fabulas, nempe

falso divinas, narrare facta heroum, qui primi iure suo heroico, quod auspiciorum divinitate totum constabat, fundarunt humanitatem, ut in his libris etNotis satis abunde enarravimus.

Iovis et Iunonis mythologia.

[17] Unde perpetua illa heroum et regum homericorum adiuncta «ab Iove geniti», «ab Iove nutriti». Et in praecipuis fabulis, Iuno Iovis soror et coniux: quia prima heroum connubia inter fratres sororesque celebrata. Et Iupiter rex, Iuno regina, et regnorum uterque dator: quia nuptiis auspicato initis regna heroica fundata. Et Iuno zelotypa: quia custos connubiorum inter heroes. Eademque sterilis: ob heroicum morem, postea gentibus traditum universis, ut foeminae genus non conderent. Et Iuno aerumnis probabat Herculem: in heroicae naturae experimentum.

Iunonis in aëre suspensae mythologia.

[18] Qui characteres sensim harum originum ignoratione sunt obscurati: et Iupiter et Iuno incesti; Iuno Iovi infensa ob eius adulteria; et infesta Herculi, quia ab Iove ex adulterio nato; ut Iovem inter et Iunonem iurgia et turbae; et exempla ab Iove de Iunone sumpta, inter quae illud quod tantopere mythologorum torsit ingenia: Iunonem in aëre catena ob collum suspendit, manus argenteo fune ligavit, ad pedes duas graves incudines appenditIl.,xv, 18-20 [Ed.]. ²¹⁰. Quae fabula ipsa nuptiarum heroicarum historiam continet. Catena — nempe illa qua Iupiter caelum terrasque complectitur, et in eius contentione Iupiter est cunctis diis potior, quam Homerus describitIl.,viii, 18-27 [Ed.]. ²¹¹ et nos alibi hoc libro sumus interpretati — vim auspiciorum, quae homines diis constrinxit et hominum deorumque continet regna, et sine qua non essent dii ipsi. In aëre Iunonis suspendium: nam de caelo, de aëre observabantur auspicia. Funis argenteus, quo Iunoni colligatae manus, sunt iunctae

torulis dexterae, qua forsan solennitate heroes in fidei signum utebantur, cui postea successit annulus. Postremo incudines, constantiae symbolum, pedibus Iunonis suspensae significant coniugii firmitudinem: quod Virgilius «coniugium stabile»Aen.,i, 73;iv, 126 [Ed.]. ²¹², vulgus latinorum «nuptias firmas», «firmos viros», «firmas uxores» dixere.

Thesei, Iasonis et Aeneae mythologia.

[19] Ut autem a poesi falso divina ad poesim heroicam homerica antiquiorem super hac re transeamus. Cum auspiciis tota dignitas heroica contineretur, et auspicia nuptiis solennibus inter heroes cives custodirentur, non mirum si Theseus et Iason, post tot ac tanta ab Ariadne et Medea accepta beneficia, eas inclementissime deserant: quod Virgilius in Aenea et Didone postea imitatus est. Namque hic heroum communis sensus hanc virtutem heroicam reputabat: quovis externarum foeminarum vel merito, vel forma, vel amore, heroicum ordinem corrumpi non oportere. Qui, his ignoratis, non heroes, sed latrones inhumanissimi hactenus visi sunt.

IX[DE PRIMIS REGIBUS]

(pag. 463, n. 2).
Cur dii dicti «patres»? — Cur inclyti dicti «dii»? —
Cur inclyti dicti «reges»?

[1] Quae appellatio [«patres»] antea a patribus translata fuerat ad deos, ut his inNotis superius Cfr.Dissertationes,viii, § 13 [Ed.]. ²¹³, ex eadem rationis similitudine. Prius deos dixere «patres», quia iis nulla erat in terris persona patribus dignior; deinde, quia nihil usquam diis dignius intellexerunt, inclytos, erronum servatores, appellavere «deos»; sicut postea, regnis heroicis constitutis, quia super regem heroici ordinis nihil in terris dignius intelligebant, clientes suos inclytos appellavere «reges». Cuius antiquitatis bellissimum extat vestigium in Achillis clypeo apud HomerumIl.,xviii, 483 sgg. [Ed.]. ²¹⁴, ubi paterfamilias messoribus bovem comedendum dari iubet, qui cum sceptro describitur et «rex» diserte appellatur.

Qui «reges» parasitis graecis? — Cur patroni romani
clientibus «reges»? — Unde «rex» dictus?

[2] Unde fortasse mansit graecis quod parasiti eos qui sibi darent coenam «reges» appellarent, ut ex comoediis habetur, et romanis, apud quos clientes suos patronos, mane salutantes, «reges» appellabant, a quibus postquam in forum

comitati, vesperi domum reduxerant, coena donabanturMarziale,ii, 68;iii, 46;Giovenale,v, 19 sgg.;Columella,De re rustica, praef., 9 e 12, etc. [Ed.]. ²¹⁵, primo clientum obsequio in hunc comitatus luxum et primis eorumdem operis in hunc cultum translatis, in summa romanae gentis magnificentia. Atque haec omnia ab ea prima clientelarum origine, quod inclyti receptis agros assignarunt, in quibus colendis de inclytorum substantia vitam sustentarent, quam salvam cupiverant. Nisi si vocabulum «rex» natum sit, in hoc rerum articulo, a «regendo», seu sustentando: deinde «rex ordinis» dictus qui in turbis cum plebibus sua ferocia ordinem sustentarunt.

[3] Hinc sequentia conficiuntur.

i
Primi pastores gentibus «reges».

[4] Reges, uti apud Homerum passim, pastores populorum primo et proprie hos inclytos dictos esse, quod errones pascerent: deinde metaphoricῶs dictos pastores gregum, qui vere non pascunt, sed ducunt greges.

ii
Cur «rex» et «heros» idem?

[5] Atque hoc illud esse apud Homerum: in quaque civitate quot heroes, tot reges, singillatim in Ithaca procos, in Phoeacia tredecim reges, tertiumdecimum AlcinoumOd.,viii, 390-1 [Ed.]. ²¹⁶.

iii
Primi «greges hominum» — Unde «greges operarum»?
«histrionum»? «servorum»? — «Segregare» quid proprie?

[6] Et quando primi in terris fuere pastores hominum, necesse quoque est prius fuisse hominum, deinde pecudum greges: qui greges exinde mansere dicti operarum et histrionum maxime, ut ex comoediis habetur, et greges servorum,

quorum clientes, ut alibi dictum, prima rudimenta fuere. Et pulcherrimam huius antiquitatis notam servat etiamnum inter latinos verbum «segregare», quod proprie dicitur de meretrice vel concubina quae ab amatore dividitur: quia inter clientes iustae nuptiae principio nullae fuere.

iv
Primi «duces clientum».

[7] Et primos duces fuisse inclytos, qui hos ducerent greges hominum. In quo ductu stat ex adverso praecipua clientelarum proprietas, nempe clientum obsequio: unde postea rerum ipsarum natura factum ut clientes sequerentur ad bellum inclytos.

v
Cur «heros» et «dux» idem?

[8] Hinc perpetuo «ducum» adiuncto heroes ab Homero appellari.

XAUREAE AETATIS MYTHOLOGIA

(pag. 477, n. 3).

[1] Omnia, quae ad hanc epocham referuntur, sunt gentium aureae aetatis mores. Et quidem omnes philologi primam omnium aetatem «auream» dicunt; sed cur dicant, fugit eos sane ratio. Nam quid ab auro ea aetas dicta, qua aurum impura, ut aliae, terrae minera erat, et eius purgandi ars nulla, et vel purgati et in splendorem redacti nullus usus agnoscebatur, ut superius hoc libro Thearcus auri a Cambyse sibi per legatos, diu post eam aetatem, missi usum nullum agnovit Il Vico scambia Etearco re degli ammoniti (Erodoto,ii, 32) con un innominato re etiope (Erodoto,iii, 20-1) [Ed.]. ²¹⁷?

Primum «aurum» messes.

[2] Huius aetatis aurum messes fuere, ex quarum seu coloris seu charitatis similitudine, deinde, aetate avaritiae et luxus, metallum sic appellatum. Pro qua mythologia hoc libro et commode et facile explicantur aureus Sibyllae ramus, aurei capilli Medusae, aureus imber Danaes, aureae catenulae Herculis gallici, aurea Herculis poma, aureum pomum Discordiae et siquae alia.

Cur aetas aurea ac aetas Saturni eadem?

[3] Nunc tantum dicamus auream graecorum aetatem respondere latinorum aetati Saturni, qui a «satis» (infra,De diis maiorum gentium Cfr.Dissertationes,xiii, § 34 [Ed.]. ²¹⁸) est appellatus.

Ditis, Plutonis, Cereris, Proserpinae, Herculis, Apollinis mythologia.

[4] Hinc illa aperiuntur: Dis thesaurorum deus, et Dis idem ac Pluto, inferioris terrae numen, ubi Ceres, semen frumenti, occultatur; et Ceres in alio graeco orbe Proserpina, quam Pluto in inferna rapit. A «Dis» et «dites» et «ditio»: primi autem «dites» fuere agrorum cultorum domini, et «ditio» latinis dictus «ager», qui est terra dum aratro agitur, ut «arvum» eadem terra dum seritur. Hercules autem inveniendorum thesaurorum numenOrazio,Satire,ii, 6, 11-2 [Ed.]. ²¹⁹, quia primi heroes invenere sata, quorum Hercules est character. Et Apollo, apud Plautum, inAulularia, furum thesaurariorum occisor, hoc est auctores legum, quorum est Apollo character, uti lex est «lyra regnorum» dicta poetis; quae leges eum, qui noctu messes secuerit, paverit, suspendio adegere, ut capite legisXII Tabularum sancitum est.

Qui primi «thesauri»? — Ut Nilus «aurifer» dictus?

[5] Et sic primi thesauri proprie fuere messes, horrea, ut apud Plautum, in eademAulularia Prol., 7 [Ed.]. ²²⁰, «thesaurus auri», non pleonasmus, sed metaphora mera sit; uti, citra metaphoram omnem, Nilus dictus χρυσοῤῥόας, «aurifluus», nam proprie primum aurum ferebat: messes.

Aurei velleris mythologia — Prima poma, vellera.

[6] Deinde, simili precio et charitate, qua fuit primis gentibus frumentum, «aureas» dixere oves, ut «aureas» dominarum

papillas poetae postremi dixere, principio quidem ob lactis, deinde ob pulchrarum lanarum usum: ut aureas oves Argis Atreus sibi Thyestem abegisse queriturIl.,ii, 106 [Ed.]. ²²¹; ut in Chalcide Si veda sopra p. 687, n. 1 [Ed.]. ²²² Aeeta, ad cuius arietis pellem profecti argonautae; ut in Lybia Hesperidae, «unde aurea mala», idest, ex antiqua lingua, capras et oves aureas, Hercules ad suos abegit. Unde mansit ut Homerus passim reges appellet πολύμηλουςIl.,ii, 605 e 705;xiv, 490 [Ed.]. ²²³.

Auri idem ac ferri precium apud heroes.

[7] Nam sane auri precium, quod nunc habet, diu latuit: nam heroes homerici id in precio tanto habent, quanto aes ferrumque in usum armorum. Quod ex innumeris eiusdem locis conficitur, ubi in regum thesauris promiscue narrat conditum aes, aurum et ferrum fabrefactum, et passim, inter heroicas opes numerans aurum, id cum ferro confundit.

Diomedis et Glauci mythologia.

[8] Quare non est ut ultra philologi torqueantur, et cum magno conatu magnas nugas dicant ut avaritiae heroem purgent, quod Diomedes ultro suae ferrea arma cum aureis Glauci commutare postulet et nullo opposito ultra precio commutetIl.,vi, 230-6 [Ed.]. ²²⁴.

XIREGNA HEROICA FUISSE OPTIMATIUM

(pag. 480, n. 2).
Regnum deorum aristocraticum apud Homerum.

[1] Et heroica regna fuisse optimatium, crebrae et gravissimae apud Homerum extant auctoritates: quarum omnium illa sit instar, ubi Iupiter edicit Somno, qui Agamemnoni dicat ut cum omnibus copiis troianos oppugnet, quia sic decrevere dii omnes, ad id a Iunone persuasiIl.,ii, 8-15 [Ed.]. ²²⁵. Poterantne graecae gentes Homeri tempore aliud formae regimen tribuere diis quam quo homines regebantur in terris? Quid si his falso divinis fabulis, ut alibi nobis est demonstratum, diu graeci res ipsas humanas significarunt?

Forma spartanae reipublicae heroica.

[2] Quae duo argumenta gravissime confirmat forma spartanae reipublicae, cuius mores omnes philologi fatentur antiquae Graeciae maxime fuisse conformes, et omnes politici docent eam regnum fuisse optimatium. His auctarii loco accedat quod Iupiter apud Homerum expendit hominum fata bilancibus et dicitur hominum fata nosse, non definire, quin ipse Iupiter fatis subiectus estIl.,xxii, 209-12; e cfr.Cic.,De fato, 4;Gellio,N. A.,vi, 2 [Ed.]. ²²⁶.

[3] Ex quo loco dantur plura conficienda.

i
Prima «fata» quae?

[4] Heroum in senatu sententias prima fuisse «fata»: cui coniecturae adstipulatur «fari» et «fasti dies», quibus praetor «ius fatur», ius certum, circumscriptum, immotum dicit; et «fabae» ab eadem origine verbi «fari», cuius diminutivum «fabula», quanquam mutata primae syllabae quantitate, quibus forsan principio sententiae ferebantur. Et ita, apud lingua rudissimos, primum «fari» mentis fuerit, nempe sententia.

ii
Numerus aurea aetate nondum intellectus.

[5] Heroes sero intellexisse numerum, ut alibi diximus, et reges heroum sententias in concilio bilancibus expendisse, cum numerare non nossent; atque id sibi velle bilances quas poetae appingunt Astraeae, quam aurea aetate in terris egisse narrant.

iii
Ut Iupiter Fato subiectus?

[6] Respublicas heroicas fuisse optimatium, in quibus reges Consilii decretis sive senatusconsultis obligantur; et ita Iovem fatis subiectum esse.

iv
Reges heroici perpetui consules.

[7] Heroicos reges suarum rerumpublicarum singulares ac perpetuos fuisse veluti consules, qui, pensitatis utrinque heroum sententiis, in illam maioris ponderis senatusconsulta concipiebant.

v
Prima «pensitatio» et prima «pondera rationum».

[8] «Pensitare rationes» de his temporibus primo et proprie dictum esse; et haec prima et propria «rationum pondera» in terris fuisse.

Homerus illustratur.

[9] Philologos tamen unusIliadis locus in errorem induxit, ex quo putant monarchicum regimen Homero probari, nempe ubi plebeis, reditum in patriam adornantibus, Ulysses dicit multorum dominatum inutilem esse, et unum esse oportere regemIl.,ii, 204 [Ed.]. ²²⁷. Sed non viderunt Ulyssem sermonem habere cum plebeis, et sic damnare imperium multitudinis, nempe populare seu libertatis statum, et in republica optimatium fere plerumque unum esse regem, et unum regem deorum, Iovem, quem regem optimatium modo ex Homero ipso probavimus.

Cathenae homericae mythologia.

[10] Nam quod Iupiter apud eundem poetamIl.,viii, 18-27 [Ed.]. ²²⁸ dicat — diis omnibus se viribus praepollere, et experimentum offerre cathenam, qua terra caelumque contineatur, quaque, si ab una parte dii cuncti, ab alia is unus contendat, se eos universos ad se tracturum — id ad vim fulminis et auspicia est referendum, ut in hoc libro infra et inNotis supra dictum est Cfr.Dissertationes,viii, § 18 [Ed.]. ²²⁹.

XIIDE GENTIUM LINGUA DIVINA

ad ornatum capitis xxiii «De diis maiorum gentium
ex nostris principiis mythologia».
(pag. 498, n. 1).
Loci homerici de lingua deorum.

[1] De gentium lingua divina quanquam sint apud Homerum loci aliquot — primum inIliade ubi dicit Briareum ab diis, Aegeonem ab hominibus appellariIl.,i, 403-4 [Ed.]. ²³⁰; deinde avem memorat quam dii nominant χαλκίδα, homines κύμινδινIl.,xiv, 291 [Ed.]. ²³¹; tum, in contentione deorum, a diis Xanthum qui ab hominibus Scamander dictusIl.,xx, 74 [Ed.]. ²³²; etOdysseaexii 61 [Ed.]. ²³³ deos vocare πλαγκτάς vagas Scyllam et Carybdim; postremo amuletum adversus magicas Circis artes Mercurium monstrare Ulyssi, dictum μῶλυ diis, quod nefas hominibus scireOd.,x, 305. Cfr. inoltreIl.,ii, 811-4 [Ed.]. ²³⁴, — tamen — quia Plato satis incerta de hac lingua deorum, cuius in his locis Homerus meminit, disseratCratilo, §§ 11 e 12, p. 242 sgg. [Ed.]. ²³⁵, ita ut Dio Chrysostomus,Orationes,ii Invece,xi, p. 157 (e cfr.x, 74, p. 149), e, piú che altro, in senso scherzoso [Ed.]. ²³⁶, imposturae

Homerum perstringat, qui probare velit hominibus se deorum linguam callere, — hac de caussa linguam divinam nullam putavi aliam quam auspicia, quibus dii loqui hominibus credebantur.

Aegyptiis lingua triplex: hieroglyphica, symbolica, epistolica...

[2] Sed, cum Schefferum,De philosophia italica, postea forte versarem (cap.v, p. 25 Dell’editio secunda (Vitembergae, 1701), ove, per altro, si parla soltanto della «triplex scribendi ratio» degli egizi [Ed.]. ²³⁷), Porphyrii locum notavi, ubi refert aegyptiis triplex linguae genus fuisse, epistolicum, symbolicum, et hieroglyphicum: ita ut iis hieroglyphica, seu characteres sacri sive divini, alii essent a symbolicis, seu per similitudines et metaphoras, quales sunt characteres heroici; et tum sacri tum symbolici diversi ab epistolicis seu vulgaribus, qui essent usui praesentis communis vitae.

... quibus tres aetates: deorum, heroum, hominum.

[3] Cumque iidem aegyptii tres item mundi aetates statuerent, deorum, heroum, hominumDiodoro,i, 44 [Ed.]. ²³⁸, rem altius vestigabundus, ex his nostris mythologiae principiis inveni divinam gentium linguam priorem heroica, ut heroicam vidimus priorem vulgari.

Primae respublicae «paucorum» dictae.

[4] Nam qui, fulmine ab ferina erronum vita deterriti, regna heroica fundarunt — quae, quia optimatium, ab ipsorum paucitate prae plebeiorum multitudine, «respublicae paucorum» sunt appellatae, — sunt qui primo et proprie dicti

... pauci, quos aequus amavit
IupiterVirg.,Aen.,vi, 129-30 [Ed.]. ²³⁹.

Nam reliqua multitudo erronum, qui ab illa nefaria ferarum more vita fulmine non sunt deterriti, diu a violentis vexati,

tandem, ut salvi essent, ad fortium asyla confugere, a quibus sub agrariis legibus primum recepti, deinde revocati, adacti sunt perpetuo parere imperiis optimorum.

Omnia gentibus primis divina.

[5] Igitur qui stupidorum hominum principio a fulmine excitati sunt, tanta eos divini numinis religio pervasit, ut ea aspergentes omnia, uti diximus capitexx partis posterioris, § «Sub hoc», [7], p. 415, quicquid viderent, audirent, memorarent, crederent Iovem. De quo tempore primo et proprie dictum illud

... Iovis omnia plenaVirg.,Buc.,iii, 60 [Ed.]. ²⁴⁰;

non aliter ac peruenses, ut, cum Acosta, in eorum historiaGiuseppe Acosta d. C. d. G.,Historia naturale e morale delle Indie, traduz. ital. di Gio. Paolo Gallucci (Venetia, 1596) [Ed.]. ²⁴¹, supra hoc libro vidimus omnia nova, magna, mira, qualia iis omnia videri necesse fuit, crederent deos.

[6] Ex qua falsa persuasione creditum est aurea aetate in terris deos cum hominibus esse versatos. Quam ultimam omnium antiquitatum sapit homericum illud, quod omnia ab eo dicantur «divina»: «divina» nox, «divinum» mare, «divina» innumera alia, usque ad Ulyssis subulcum «divinum»Od.,xv, 300 [Ed.]. ²⁴².

Panis mythologia.

[7] Et principio quidem, cum deum omne putarent, Pan, sive omne, ipsis dictus est deus: quam vocem primulum ex admirationis interiectione «pa», unde «pape» postea mansit, natam coniicio.

[8] Deinde pro variis summi Numinis muneribus ac beneficiis principio duodecim fecere deos, qui sunt dii maiorum gentium; deinde innumeros alios, quot summi Numinis in genus humanum innumera agnovere, ut item in dicto capitexx, § «Sub hoc», [7], p. 410, dictum est.

Dii, primae gentium seu voces seu literae.

[9] Ea ratione, cum putarent omnia, quae homines facerent, patrare deos, ut dicto capitexx, § «Ita ex vera», [6], p. 415, dictum quoque est, deos item characteres fecere, quibus tanquam literis uterentur, ex quibus verba rerum componerent, quas ipsi in humana societate agitarent. Eoque tandem pacto verum illud fieri potest: primam hominum linguam naturalem fuisse, cum iidem dii, qui, uti elementa, res ipsas, ita, uti literae, rerum verba componerent. Quod gentes ex falsa hac persuasione quam diximus: Ada vero ex scientia Dei infusa praestitit, ut sacra narrat historia.

Primae gentium orationes divinae fabulae — Ut primi poetae theologi?

[10] Ita quaeque prima gentium oratio quaedam fabula divina erat; et ita verum dari philologis potest primos earum fabularum auctores poetas fuisse theologos, ut qui omnia per deos significarent.

[11] Ex quibus de falso divina lingua dissertatis haec conficiuntur:

i
Dei demonstrationes.

[12] Non impostura ulla, sed falsa hac persuasione res humanas religione perfusas.

ii

[13] Cum hominum genere natam hanc rudissimam metaphysicam: homines in Deo audire, videre, sentire omnia. Quod postea metaphysica philosophorum Allusione alDe la recherche de la vérité (1675) del Malebranche [Ed.]. ²⁴³ docet homines in Deo ideas rerum omnium intelligere.

iii
Contra Spinosam.

[14] Ita ut qui deismum tenent, et omnia, quae audiunt, vident sentiuntve, Deum esse opinantur, intelligant se pro philosophis esse rudissimos gentium.

iv
Divinus circulus.

[15] Omnem divinarum atque humanarum rerum orbem ita peractum, ut primi hominum, contemplatione, quae mentem ad sensus exereret, omnia Deum esse putarent: christiana metaphysica, contemplatione maxime adversa, quae a sensibus mentem abduceret, omnia, ut theologi loquuntur, «eminenter» Deum esse intelligerent.

v
Philologorum error.

[16] Metonymiam, qua parte auctor accipitur pro opere, et exempli caussa explicatur Ceres pro frumento, Bacchus pro vino, ab omnibus omnium aetatum philologis hactenus putatum tropum a poetis ornamenti caussa confictum, ex hac necessitate profluxisse, et tanta profluxisse ut hae primae falso divinae voces ante omnes humanas prolatae sint. Neque sane auctores pro effectis, sed ipsas res principio explicatas: Bacchum vinum ipsum, Cererem ipsum frumentum. Deinde, cum mentes cultiores ab iis rebus abstraxissent deos, tropum, non hominum electione, sed sua linguae sponte factum esse.

XIIIAD HISTORIAM TEMPORIS OBSCURI AMPLIFICANDAMCANONES MYTHOLOGICI

(pag. 543, n. 4).
Regulae iuris gentium interpretandi seu divini seu heroici —
Cuius particula ius romanum.

[1] Ut igitur noster iurisconsultus perficiatur, nempe qui ius universum omnium gentium omniumque aetatum probe noverit, et sic constet scientia quam profitetur, ex nostra poeseos retecta origine, et per eam historia temporis obscuri descripta, hi canones mythologici perscribi commode possunt, quibus ius falso divinum gentium et ius heroicum habeat utrunque plane perspectum, unde ius romanum effluxisse his libris demostravimus, ut proinde veras iuris romani origines et caussas assecutus esse dicatur.

i
Cur priores poetae theologi, heroici posteriores? —
Cur in Homero stetit poesis heroica?

[2] Quando poetae primi gentium legislatores, ut in his libris abunde satis probatum, principio statuendum est: omnes fabulas duum horum alterum ius, vel divinum vel heroicum, continere; — et quidem divinum, ut diximus, heroico prius: unde poetae theologi heroicis priores fuere; — et pro hoc temporum ordine has duas poeticas fluoruisse linguas; quod ubique terrarum lingua gentium ac lingua legum unum idemque fuit;

— ac proinde linguae heroicae natae cessit divina, quam nobisOrphica Hesiodusque testantur; ut natae linguae vulgari cessit heroica, quam abunde nobis Homerus tradidit, in quo stetit.

ii
[Gigantum ac] Ganymedis mythologia.

[3] Quando primum ius in terris ortum est ius divinum seu divinatio, primum omnium videndum est an fabula aliquid, quod ad divinationem spectet, contineat. Sic gigantes, fulmine victi, deinde fulmina fabricant Iovi: auspiciis victi, auspiciis serviunt. Sic Ganymedes ab aquila ad Iovem in caelum raptus sunt heroes qui observatione auspiciorum evehuntur in caelum ad Iovem. Et Ganymedes pulcher, prae turpibus erronibus impiis; et Iovis minister factus, quia qui mentem assequuntur deorum, eos par est quoque diis ministrare, seu sacra facere.

iii
«Dii» acceptione prima.

[4] Quando prima lingua, qua gentes locutae sunt, divina fuit — in hisNotis dictum, ubiDe lingua gentium divina Cfr.Dissertationes,xii [Ed.]. ²⁴⁴ — nata inde quod primi gentium omnes deos esse, omnia deos patrare putarunt, primo videndum est an fabulae primam admittant acceptionem de diis qui primi primis gentium nati sunt, ut Iupiter caelum, Diana aqua perennis, Dis seu Pluto inferior terra, Neptunus mare.

iv
«Dii» acceptione secunda.

[5] Deinde, an eam accipiant qua res humanae naturales temporis obscuri divinis sunt notatae vocabulis, ad haec exempla: Vulcanus, Ceres, Saturnus pro iis qui invenerunt ignem, frumentum, sata.

v
«Dii» acceptione tertia.

[6] Tum, an patiantur eam qua res humanae civiles temporis obscuri divinis vocibus sunt conceptae — ut Iupiter, rex deorum et hominum, character regum heroicorum; Minerva character heroum armatorum in concilio, Pallas eorundem in concione, Bellona eorundem in bello; Iuno Iugalis character foeminarum heroibus auspicato nubentium; Mercurius, deorum legatus ad homines, character heroum ferentium leges ab heroibus ad motas plebes; — et hac acceptione sumenda bella a diis orta, leges inventum deorum, fas deorum sepultura, Terra deorum mater; eoque referenda sunt verba quae Homerus narrat deos diversa ab hominibus protulisse, ut sit lingua deorum lingua primorum hominum Cfr. sopra p. 733 [Ed.]. ²⁴⁵.

vi
«Dii» acceptione quarta. — Alae stemma heroum.

[7] Denique, an fabulae eam significationem ferant qua iam res humanae a divinis dividi occoeptae sunt, ubi iam dii cum hominibus versari in terris desierunt, seu quum, prima gentium falsa religione resoluti, homines, ac perspicaciores facti, deos in caelum evexere, quales sunt dii homerici. Qua acceptione, alae, quae fuerant stemma heroum, — quod ipsi haberent auspicia, quibus, ut supra diximus, dignitas heroica continebatur universa, — diis ad evolandum in caelum — ut Astraea, Saturnus alati, — vel inde etiam ad devolandum in terras appictae sunt — ut alati Mercurius, Amor, — vel ad pervolandum terras — ut alatus Draco (Terra ab heroibus domita), Pegasus, Musae, Fama, Victoria. — Ex qua prima origine, citra ullum volandi usum, caduceo et Medusae capiti mansere alae.

vii
Apollinis et Daphnes mythologia.

[8] Post fabulas falso divinas, fabulae heroicae principio omnes apposite ad dignitatem heroum, in ipsorum iure heroico fundatam, enarrandam interpretari oportet. Ut Apollo, poetarum deus — cuius inter primas et praecipuas laudes illam numerat inArte 398 [Ed.]. ²⁴⁶ Horatius:

Concubitu prohibere vago, dare iura maritis, —

insequitur vagam per silvas Daphnem, hoc est exagitat incertos erronum concubitus; et Daphne, deorum munere, hoc est auspiciis, casta in laurum convertitur, hoc est terrae ut planta haeret, nec ultra errat, et certis nuptiis virescit in posteris.
iix
Cur plures Hercules? Ioves? Mercurii? Orphei?

[9] Quando ius heroicum inter alias gentes ex iisdem originibus natum narravimus, in aliis terrarum orbibus eandem iuris heroici historiam, aliis quidem fabulis, sed significatione eadem, descriptam esse necesse est. Unde quot ferme antiquae nationes, tot Hercules: qui certe aliter aegyptiis, aliter phoenicibus, aliter scythis, aliter lybibus, aliter Gallis appellabantur; sed eos omnes graeci ubi norunt, et cum similibus Herculis sui proprietatibus norunt, omnes in sui Herculis cognomentum ascrivere (quod esto unum de exemplis Etymologici universalis). Atque ad hoc instar sunt plures Ioves, plures Mercurii, plures Orphei aliique satis multi in fabulis, qui, plures, una appellatione donati sunt.

ix
Lyricae poeseos historia

[10] Quando linguam poeticam, uti postea vulgaris, principio inopem fuisse necesse est, ob hanc inopiam eidem characteri poetico plura consequentia attributa.

Lyra prima.

[11] Ut lyra, quae principio «imperium publicum» significavit, ut late in his libris etNotis probavimus, quia publico imperio dictantur leges, quae νομοί graecis («cantus»), latinis «carmina» dictae sunt.

Secunda.

[12] Hinc lex «lyra regnorum» mansit poetis dicta: qua lyra Apollo canit carmina legislator, et Orpheus feras cicurat, Amphion saxa ducit.

Tertia.

[13] Et quia leges erant exempla, ut id quoque probavimus, hac ipsa lyra Agamemnonis poeta continet in pudicae uxoris officio ClytemnestramOd.,iii, 267 sgg. [Ed.]. ²⁴⁷.

Quarta.

[14] Et quia exempla sunt facta fortia heroum domi, hac eadem lyra Achilles canit heroum fortia facta belli. Posthaec, luxus aetate adulta, eo instrumento musico invento, Paris lyra canit amores, et ad lyram choreae ductae.

Quinta.

[15] Postremo, ludis in deorum honorem institutis, chori laudes deorum ad lyram concinuere. Unde poesis lyrica canit deos, heroes, virtutes, amores, vina.

Virga Deus. — Unde virgae vis magica?

[16] Sic, iam inde quo regna omnia divina, prisci virgas, ut Iustinus tradit libroxlii Cfr. invecexliii, 3 [Ed.]. ²⁴⁸, pro diis immortalibus coluere. Ex qua ultima antiquitate vis magica virgae attributa, qua, apud Homerum, nedum Circes homines in sues, sed et ipsa Minerva Ulyssem in senem convertitOd.,x, 238;xii, 429 [Ed.]. ²⁴⁹.

Lituus, sceptrum, hasta.

[17] Deinde virga, lituus, sceptrum, hasta consequentia attributa — auspicia, regnum, bella — significavit: nam qui deorum essent filii haberent auspicia; qui auspicia, regnum; qui regnum, bella administrarent.

Heroes multorum hominum et multorum aetatum characteres.

[18] Atque ex hoc canone est quod characteres heroici ut plurimum multos homines, atque adeo multarum aetatum, significant, ut Orpheus, primus humanitatis fundator, et Hercules, primus terrarum domitor, uterque ad expeditionem usque Ponticam in terris aetate adhuc militari agunt. Ex quo genere est Nestor, trium aetatum heros — quas ego interpretor deorum, heroum, hominum, — ut qui ab Homero dicitur [trium] diversilinguium hominum vixisse vitasIl.,i, 250 sgg. Ma è il Vico che dà a μέροψ («parlante», «mortale») il valore di «diversilinguis» [Ed.]. ²⁵⁰. Qui canon ingenti nobis usui fuit ad res e temporibus obscuri tenebris eruendas.

x
[Vulcani, Minervae mythologia].

[19] Ob hanc linguae poeticae in ipsius primordiis inopiam, eidem characteri saepe diversa, et quandoque etiam adversa, attributa: ut Vulcanus, quatenus invenit ignem, est character heroum; quatenus artes fabriles exercet domi, est character plebeiorum. Nam Minerva est character artium in bello, quae aedificat equum dureum et naves apud HomerumOd.,viii, 493 [Ed.]. ²⁵¹; ut, apud eundemOd.,v, 234 sgg. [Ed.]. ²⁵² Ulysses in Calypsus insula navem ipse fabricat sibi.

[Veneris], duplicis Amoris mythologia.

[20] Venus, quantum significat vel aquam, utpote in mari nata, est uxor Vulcani, characteris heroum, quantum significat

ignem: unde solennes nuptiae aqua et igni heroibus celebratae. At, quantum significat cultum heroicum, quo heroes honesti, seu nobiles pulchri, prae erronum mediterraneorum foeditate ex ferino cultu, est mater Amoris alati, seu pudici, et character heroicus, cum alae essent heroum stemma. Quantum significat ultramarinas ex cultioribus gentibus appulsas, ac proinde elegantiores, est character plebeiorum; et facta Vulcani uxor, quatenus est fabrorum plebeiorum character; et est mater Amoris impudici, ut romani patres exprobrabant plebeis quod agitarent connubia more ferarum, ut tradit Liviusiv, 2 [Ed.]. ²⁵³.

Unde Mars Veneris concubinus?

[21] Sic Mars, quantum terrae domitor, est character heroum; quantum belli furor, est character plebeiorum militantium apud suum cuiusque heroem. Unde forsan Mars Veneris plebeiae concubinus: quod inter plebeios, non nuptiae, sed concubinatus essent.

xi
Caussa inobscurationis et depravationis fabularum, eadem.

[22] Cum primae et nativae poeticorum characterum significationes, longissimi temporis traditionibus, per rudissimarum tum gentium manus, ad Homerum usque, ut supra demonstravimus, foede corruptae pervenissent, quod vocibus priscis praesentes significationes gradatim subderentur, hic canon maximi momenti est statuendus: quod nativa eorum characterum significatio sumenda est ab ipsa rerum humanarum natura, quam in his libris etNotis metaphysicis rationibus super origine poeseos et historia temporis obscuri descripsimus. Et commode et apte innumeras fabulas exposuimus, ac in primis utrumque Homeri poema universam temporis obscuri historiam continere enarravimus.

xii
Unde minorum gentium religiones magis corruptae?

[23] An ob id ipsum sequentes poetae alias fabulas, a primis gentium religionibus prorsus alienas, immo quae primas omnino corrumperent, commenti sint. Ut, quia generationes heroum ex Iovis mente auspiciis significata, unde primi heroes Iovis se filios appellarunt, Iovis cum heroidibus admissa adulteria credidere: hinc porro heroum cum deabus quoque finxere concubitus. Quia custodiam connubiorum inter heroas, putarunt Iunonis zelotypiam: hinc probationem heroicae originis per ingentes aerumnas et labores heroum in infensa Iunonis in Herculem odia, tanquam ex Iovis adulterio natum, detorsere. Atque indidem ex quadam aptitudine Iovis et Iunonis finxere rixas, quibus adiunxere, ut poenam de Iunone ab Iove sumptam, Iunonis in aere suspendium, quod supra enarravimus esse symbolum nuptiarum. Atque ab his Iovis et Iunonis rixis, quorum ille rex deorum, haec dearum regina habebatur, facile confictae postea aliorum deorum simultates, odia, certamina, contentiones, turbae pugnaeque, et ab his Iovis adulteriis aliorum deorum nequitiae. Quae omnes fabulae testantur minorum gentium, ut Homeri aetate, corruptiores fuisse religiones.

xiii
Ius seu mores gentium mythologiae regula.

[24] In fabulis enarrandis praecipue spectari oportet mores gentium, prout gradatim ex ferino ac foedo erronum victu ad humaniorem vitam, per gradus quos inHistoria temporis obscuri descripsimus, provenere. Ex quo canone omnia, quae in utroque poemate Homerus narrat, auditorum opinionibus apta, proinde una opera et persuadibilia et decora, in his libris et latiusNotis demonstravimus. In quibus illud praecipuum: quod Achilles, perpetuo adiuncto «inreprehensibilis» Ἀμύμων [Ed.]. ²⁵⁴ ab Homero

appellatus, iura negat sibi nata, quae dicit HoratiusAd Pis., v. 122 [Ed.]. ²⁵⁵, nempe iura humaniorum gentium, quae ei nondum Homeri aetate explicata erant.

xiv
Chronologia fabularum.

[25] Omnes fabularum auctus, ex terrore aut superstitione nati, primis poetis, seu gentibus antiquioribus, sunt vindicandi per ea quae superius hoc libro,De origine poeseosDe constantia iurisprudentis, parteii, cap.xii, sect.iv, § 17 (pres. ediz., pp. 472-3) [Ed.]. ²⁵⁶, de orci fabulis quas vulgo dicunt, et nos barbaris Europae seculis natas esse probavimus ex ea hominum natura qui rerum sunt imperiti et metu semel perculsi, quam graviter describit inAnnalibusii, 74 [Ed.]. ²⁵⁷ Tacitus de romanis ad insulas Oceani vi tempestatis disiectis: «Ut quis — inquiens — ex longinquo venerat, miracula narrabant, vim turbinum et inauditas volucres, monstra maris, ambiguas hominum et belluarum formas: visa sive ex metu credita». Quare omnes ferme metamorphoses et poetica monstra, ut Chimera, centauri, arpyae, sirenes antiquissimae fabulae sunt aestimandae, ut Poliphemi certe a nobis antiquissima est demonstrata.

xv

[26] Omnia fabularum ornamenta, seu magnifica seu delicata, omnesque nequitiae poetarum novitatis sunt argumenta, quum graeci in magnificentiam, luxus et nequitias effundi coepere. Quare novissimae fabularum apud Homerum censendae Alcinoi regiae aedes hortiqueOd.,vii, 85-131 [Ed.]. ²⁵⁸ et iudicium ParidisIl.,xxiv, 28 sgg. [Ed.]. ²⁵⁹, quod in Homero PlutarchusPseudo Plutarco,De vita et poesi Homeri,i, 5 [Ed.]. ²⁶⁰ expungit, et, ad hoc instar, aliae aliorum poetarum post Homerum innumerae.

xvi

[27] Quando omnes ferme characteres poetici ex metaphora orti sunt, et metaphora vi similitudinis transfert imagines, sedulo serioque pro nostris principiis meditandum in similitudines quibus priores fabulae ad posteriores prolatae sunt, ut, exempli gratia, a vi, quam dii habere in terris prius putati sunt, ad vim postea eorumdem in caelo.

Apollinis et Dianae mythologia.

[28] Sic Apollo, qui primum sagittis Pythonem occiderat; deinde cum legibus severissimis plexit sontes, ut a Plauto dictus fures thesaurarios sagittis confodere; tandem, apud HomerumIl.,i, 44 sgg. [Ed.]. ²⁶¹, de caelo sagittis, seu subita morte, adimit vitam hominibus. Et Diana, venatrix in terris, quae sagittis feras extinguit, de caelo sagittis, seu celeri morte, adimit vitam foeminis.

[xvii]
Astronomiae poetarum historia
[1. Apollo et Diana].

[29] Ex hoc fonte, Apollo, qui legibus connubialibus illustrat nomina — unde passim apud Homerum «illustres» heroes et «illustrissimi» reges — in caelum elatus, affictus planetae qui interdiu terras illustrat. Et Diana, quae fons in lucis lucet — unde translaticium mansit poetis

Lucus et ara Dianae —

appicta syderi quae lucet per noctis tenebras.
[2. Venus].

[30] Venus ob pulchritudinem, quam in terris significabat prius heroidum, deinde transmarinarum mulierum, astro item erroni addicta omnium maxime ridenti ac nitido.

[3. Mercurius].

[31] Mercurius, Sole contectus, ut regum stemmatis foeciales.

[4. Iupiter].

[32] Infra Saturnum patrem, supra Lunam, Mercurium, Venerem, Martem Solemque, Iupiter locatus est, ut rex deorum Cosí i capovv. 31 e 32 in una correzione marginale autografa, in luogo di: «Mercurius Apollini seu Soli proximus, qui ferebat in terris Apollinis conceptas leges ad clientes prius, deinde ad plebes, Iupiter inter hinc Mercurium et Venerem, illinc Martem et Saturnum locatus, ut rex deorum, tanquam ex alio erronum genere, ob insignem, qua conspiciuntur, magnitudinem, Sol Lunaque essent» [Ed.]. ²⁶².

[5. Mars].

[33] Mars ingenti spacio ab Iove remotus, ut in terris ab ordine regnante plebei.

[6. Saturnus]. — A «meto» «metior»: unde «metae» in circo.

[34] Saturnus erronum remotissimus, qui in terris maximus natu deorum habitus, et Temporis metitor ab iis «satis» unde «Saturnus» dictus et a quorum messibus primi homines annos metiebantur. Unde forsan latinis a «meto» dictum «metior», et romanis metae positae in Circo, qui anni symbolum erat, ad eandem formam conicam qua ex messibus extruuntur.

Astronomia inter graecos post Homerum recepta...

[35] Quas omnes fabulas novas esse dicendum est, utpote natas post introductam inter graecos astronomiam et receptos externos chaldaeorum deos. Qua aetate contemplatio caeli ob auspicia capienda, quam hoc libro primam Uraniam diximus, facta est observatio caeli ad observandas syderum theorias; et mathemata ac theoremata, sive sublimia ac divina contemplanda politica, facta sunt astronomica; et Zoroastres et Atlas, caeli observatores auspiciorum caussa, astronomi facti sunt, ut Urania musa astronomia. Quare omnes apotheoses, sive

insignium terrenarum rerum aut hominum praecellentium in caelum evectiones, sunt fabulae ab hoc tempore occoeptae, quod liquido definire possis post aetatem Homeri: quo viventi, caelum non ultra summi Olympi horizontem putabatur, ut qui deorum sedes in montis Olympi vertice locatas narrat.

... et prior physica.

[36] Neque apud Homerum alia de astronomia extant testimonia quam Hyades, Pleiades et Currus nunquam in Oceano occasurus: quam astronomiae praxim phoenices, maris expertes, docere graecos nautas necesse fuit, ut nos inNotis ad caputDe origine poeseos disseruimus Cfr.Dissertationes,iv [Ed.]. ²⁶³. Altrinsecus humanas mentes ad contemplationem mundani systematis, prius quam naturae universae, excitatas esse necesse est, quia illud quam haec est sensibus spectabilius, et haec quam illud mentes longe capaciores advertit. Igitur audacter statuendum astronomiam post Homerum et ante physicos graecis innotuisse.

xviii Testo: «xvii» [Ed.]. ²⁶⁴
Mythologiae eruditae chronologia

[37] Omnes philosophicae sententiae sunt a philosophis subditae fabulis, ut late per hos libros demonstravimus, et singillatim inNotis, De origine poeseos, pro temporibus quibus ipsius philosophiae partes inter graecos ortas et metaphysica nos docuit libro priori, et historia ipsa confirmavit, nempe primum physicas, deinde morales, tandem metaphysicas: pro quo ordine inter graecos ipsi philosophi nati sunt.

Prima, physica Nel testo i capovv. 38-40, pur non essendo se non paragrafi della sez.xviii, sono preceduti dai numeri ordinalixviii-xx [Ed.]. ²⁶⁵.

[38] Primum igitur voces poeticae ad res physicas significandas productae sunt, ut Chaos, prius confusio humanorum

seminum, sumptum pro confusione elementorum, Iupiter pro aethere, Iuno pro spirabili aëre, Venus pro natura rerum, Pan pro rerum universitate — quas a Thalete, primo Graeciae physico, incipere necesse fuit, — et contemplatio caeli ob auspicia capienda ad naturae contemplationem translata.

Secunda, moralis.

[39] Deinde fabularum significationes morales fabulis applicitae: ut Tantalus avaritiae, Sisyphus cupiditatis humanae, Tityus, sive in alio graeco orbe Prometheus, iecur ab aquila aeternum depastus, animi sibi male conscii, exempla haberentur. Qua aetate Aesopum floruisse verisimile est, qui suis apologis moralem philosophiam erudivit: ad cuius exemplum Plato plures et ipse commentus est, et Menenius Agrippa, ex hoc genere sive poeta sive philosophus, una eiusmodi fabula romanam plebem, quae secessionem fecerat, revocavit. Quare, ut iambus tradux fuit a versu heroico ad numeris solutam orationem, ut supra diximus; ita Aesopi apologi fuere traduces a fabulis sive exemplis poetarum ad sententias seu praecepta sapientum.

Tertia, metaphysica. — Rerum divinarum peractus circulus.

[40] Postremo fabulis sententiae metaphysicae intrusae sunt: ut Iupiter mens aetheris omnia permeantis ac permoventis, Minerva [idea] aeterna Iovis, Venus aeternus ordo rerum, Fatum aeterna rerum necessitas, Ganymedes meditatio rerum aeternarum quae homines Deo unit; quas omnes a Phythagora primum occoeptas supra demonstravimus inNotis ad caputDe poeseos origine Cfr.Dissertationes,iv [Ed.]. ²⁶⁶. Et ita contemplationis circulus absolutus, quae, ocularis de Deo occoepta, per ambitum quem descripsimus, in Deum mente ipsa terminavit.

xix Testo: «xxi» [Ed.]. ²⁶⁷
Poetica geographia
Principia.

[41] Et hic canon sit ad geographiam poeticam enarrandam: graeca urbium ac regionum nomina, per orbem terrarum sparsa, in Graecia principio nata; deinde, ob locorum vel situum similitudinem, ad externos prolata esse, ut quamplurimus exemplis in his libris etNotis, singillatimDe primarum vocum alienatione Cfr.Dissertationes,iv, sect.iv (p. 683 sgg.) [Ed.]. ²⁶⁸, late disseruimus.

Prima Samus, ulyssica, ex qua Homerus et Pythagoras.

[42] Ut prima Samus fuerit ulyssica, quae et «Same» Strabonix, 2, 10 [Ed.]. ²⁶⁹ et communiter «Cephalenia» dicta, Ionii maris insula Achaiae adiacens; quae Samus cum Ithaca et Dulichio in Ulyssis ditione fuerat, cum ex tribus insulis Penelopes proci fuisse ab Homero narrenturOd.,i, 245-6 [Ed.]. ²⁷⁰. Atque inde Homerum et Pythagoram supra, in hisNotis Cfr.Dissertationes,iv, sect.iii, capov. 18 (pp. 681-82) [Ed.]. ²⁷¹, ortos esse gravissimis argumentis confecimus.

Samus secunda, asiatica — Prima Ionia — Primum Ionium mare —
Samus italica.

[43] Deinde, graecis coloniis in Asiam Minorem deductis, ex simili situ, quo Samus ulyssica erat occidua Graeciae, insula occidua Asiae «Samus» dicta, quae celeberrima posteris mansit; et Ionia, regio occiduae Asiae maritima, ab prima Ionia, quae fuerit occidua Graeciae maritimae ora; unde «Ionium mare» dictum mansit quod occiduam Graeciam alluit, a quo mari appellata «Ionia» tractus Magnae Graeciae circa Crotonem urbem. Nisi si ita dicta sit ab Samo italica, Calabriae

Ulterioris oppido, nunc, Barrio testeGabriele Barri,De antiquitate et situ Calabriae: cfr. ristampa di Roma, 1737, con note e addizioni di Tommaso Aceti, p. 219 [Ed.]. ²⁷², Crepacuore, ubi Pythagoram habitasse ferunt, illuc secum a Samo ulyssica vocabulo comportato: quod oppidum in excellentissimi Iohannis Baptistae Philomarini Roccae principis ditione nunc est.

Ultimus
Quatenus a mythologia succurrendum historiae —
Initia historiae romanae illustrata.

[44] Historiarum initia, quae res seculo poetico affines narrant, siquae miracula aut improbabilia narrant, aliquod verum continere, quod ex his mythologiae principiis est enarrandum, ut in Theseo fabulis vindicato praestimus Cfr. lib.ii, part.ii, cap.xxix (p. 521 sgg.) [Ed.]. ²⁷³. Heic restat Romulus Sul quale, per altro, v. giá lib.ii, part.ii, cap.xxxii (p. 544 sgg.) [Ed.]. ²⁷⁴, qui ante Homerum floruit, nam is fuit Numae tempore, ut nos supra inNotis heic definivimus Cfr.Dissertationes,iv [Ed.]. ²⁷⁵.

[45] Rheae filius: cum Rhea sit eadem ac Ops, ut nos alibi diximus, filius foeminae optimae, sive heroidis, ex Albae regibus natae. Et Rhea sacerdos: nam, ut demonstravimus supra, heroes et heroides fuere sacerdotes (unde forsan latinis «sacerdos» mansit promiscui generis), nam Numa postea vestales instituit.

[46] Romulus ex Marte genitus: hoc est ex plebeio qui apud heroem suum militabat.

[47] Proinde abiectus in profluentam, ut monstrum: ex more heroico, qui in legemXII Tabularum postea abiit, ut supra diximus.

[48] A flumine Tiberi non extinctus: appicta Romulo traditio universalis Diluvii et ab eo aliquot homines servatos esse, nempe Noachum cum sua familia.

[49] A lupa educatus: et traditio appicta Romulo promiscuae veneris, quam exercebant exleges; unde «lupae» meretrices et «lupanar» postribulum latinis mansere dicta.

[50] Romulus clam eductus a Faustulo: traditio Romulo appicta vitae primarum gentium abditarum in lucis, ut Theseus a matre Aethra educatus quoque clam et eductus est.

[51] Conditurus urbem, capit Palatinum ut de caelo observet auspicia: traditio de primis palatiis, seu de regiis turribus poetarum, quas supra abunde diximus, applicita colli, a qua postea «Palatinus» est appellatus.

[52] Vallum, quo urbem cingit, est ipsa primarum urbium ara.

[53] Nam Remus, qui vallum per ipsius humilitatis ludibrium transilit, a Romulo caesus, suo sanguine urbis consecrat muros, est traditio violentorum exlegum, qui, aras fortium transgressi, a fortibus caesi, prima ararum vota fuere. Et hinc Remus a Romulo in condenda urbe auspiciis victus, quod Remus auspicia non haberet, non esset ex regum ordine. Nam quod Romulus et Remus fratres gemini ab eadem lupa educati, et ea est poetica traditio, castior quam ulla graecis servata, quod tum heroes, tum homines ex eadem multitudine exlegi, quanquam his illi priores, provenere. Et orta inter Romulum Remumque contentio, quia gemini erant, uter urbem auspicaretur, auspiciis dirempta, est ad Romae exordia producta traditio primas respublicas fuisse theocratias, in quibus primi patres, inter se pares, deorum iudiciis, nempe auspiciis, controversias dirimebant.

[54] Lucum aperit, quo arcades et phryges confugiunt: traditio de primis erronibus mediterraneis ac transmarinis, in profugos ad asylum Romuli derivata, ut in his libris diximus.

[55] Fabula autem Romuli socios ex romana terra ortos esse est ipsissima fabula de gigantibus quam inRomulo tenebris excusso enarravimus Si veda sopra pp. 546-7 e 671 [Ed.]. ²⁷⁶; ut et illam aliam latius in hisNotis qua Romulus sacra Herculis recepit Aramque ei maximam statuit Si veda sopra p. 661, nota 136 [Ed.]. ²⁷⁷.

[56] Postremo ludi equestres, per quorum simulationem sabinas romani rapiunt, sunt heroum rapinae, quas superius

in his libris et graviusNotis diximus, equis exercitae: ex quibus simile troianis graecisque bellum natura sociale ortum probavimus.

[57] Sic sub Tullo, hoc est brevi post Homerum, tergemini hinc Horatii atque hinc Curiatii, [qui] pugnant pro Roma, pro Alba, sunt singularia certamina quibus primae gentes iniurias publice vindicabant; ut, post novem annorum rapinas, seu post prima heroum latrocinia, a singulari certamine Paridis et Menelai decimum troiani belli annum exorditur Homerus. Qua ratione haec eadem ipsa historia et apud latinos et apud graecos, ut Vossius inRethorica (De statibus caussarum) erudite confert, utrisque verisimilis fieri potest.

[58] Sic Ancus Marcius bellicas caeremonias instituit ut bella aliquo ritu indicerentur: ut Homeri tempore demonstravimus nondum bellorum institutas esse indictiones.