SUBSCRIBER:


past masters commons

Annotation Guide:

cover
Giambattista Vico: Opere
cover
VII: Scritti Vari e Pagine Sparse
Body
III. Commemorazioni, Allocuzioni, Elogi

III. Commemorazioni, Allocuzioni, Elogi

I. Pel ritorno in Ispagna di don Francesco Benavides conte di Santisteban del Puerto viceré di Napoli

Oratio premessa ai Vari componimenti raccolti in quell’occasione da Nicola Caravita.

(1696)

Si, excellentissime princeps, pro tuis summis, praeclaris atque immortalibus beneficiis in nostram civitatem perpetuae utilitatis caussa collatis, gratias, ut officii ratio postulat, omnium ordinum nomine agere velimus, veremur ne tuorum erga nos meritorum copiae, nostra inopia dicendi, amplitudini orationis exilitas, immortalitati perquam breves nobis ad id munus persolvendum angustiae temporis circumscriptae, non parva, immo maxima ex parte sint detractura. Etenim quae tanta potest usquam existere ubertas ingenii, quae tam incredibilis ac adeo rara divinitas, ut universa tua, quibus nos ornatos voluisti, promerita, si minus verbis, queat mente saltem et cogitatione complecti?

Quandoquidem, ante tua, seu potius nostra, felicissima tempora, obvenerunt certe nobis clarissimi atque ornatissimi viri, qui, in hoc regno gubernando, potentissimi nostri Hispaniarum regis vices ita in aliquo regiarum virtutum genere praeclari gesserunt, ut apud nos honestissima sui vicarii principatus monumenta reliquerint. At, si eos omnes tecum conferamus,

86 ―
si omnia temporis anteacti discrimina cum his comparemus, in quibus civitas nostra, undequaque periculi, timoris atque solicitudinis plena, dudum versata est, ac ab iisdem a te, singulari studio atque opera, summa prudentia atque authoritate, liberata; tu prae ceteris omnibus nostrae patriae columen, tu nostrorum civium servator nobis omnibus videris divinitus obtigisse. Qui, cum in Europa universa omnia gravissimo truculentissimoque bello perculsa ac prostrata iacerent, pacem, ocium, tranquillitatem in hoc regno atque in hac urbe, regni arce, fovisti. Qui crudelissima funestissimaque peste, intra hosmetipsos regni terminos advecta ac iam saevire coeptante, aëris salubritatem coelique clementiam urbibus morbo affectis restituisti, urbibus a morbo immunibus conservasti. Qui, cum omnia de meliore nota bonarum artium ac utilium scientiarum studia tam misere tanque foede iacerent, ut de nominis gloria, cui apud quamlubet exteram doctissimam nationem comparandae innumeri nostrum toto pectore, omni studio incumbebant, iam haec urbs, non sine querelae admixtis lacrymis, desperaret, optimo literarum generi favisti, egregiae civium laudi consuluisti, summae nostrae civitatis amplitudini providisti.

Itaque maiores omnes, qui summum istum honoris gradum summa etiam cum laude obtinuerunt, ea nobis praestiterunt officia, quae principes, quamvis ad id rara atque insigni virtute opus habeant, tandem aliquando tamen praestare possunt. Cuiusmodi ea fuere: facinorosae ac infestissimae exulum turmae, agros depopulantes, per publicas vias grassantes, pagos minoresve urbes vastantes, extirpatae omnino ac deletae; — annonam porro omnium exculentorum poculentorumque uberrimam sartam tectanque servare; — iudices denique ac magistratus integrae probitatis ac fidei, summae doctrinae ac diligentiae, curiae foroque proponere. Quae quidem optima priorum principum munera vel singula quippe singulos ad summum atque amplissimum laudis honorisque gradum extulerunt. Tu vero, praeter haec omnia officia, ea in nos etiam beneficia contulisti, quae principes, nonnisi divina quadam virtute praediti, atque adeo supra optimorum principum conditionem

87 ―
evecti, conferre subditis possunt. Quibus pro tantis rebus nullum luculentius honoris insigne, nullum grati animi monumentum perennius tibi dicare possumus quam ipsorummet tuorum beneficiorum memoriam sempiternam.

Itaque nostra perpetua recordatione, nostris sermonibus per omne aevum posteris nostris quasi per manus tradentis, excolemus haec quae de te modo proponimus: fortissimum ac sapientissimum principem Franciscum Benavidium, ob cives neapolitanos tum a periculosissimo bello, tum a funestissima peste servatos, atque ob praeclarissimum bonarum literarum patrocinium susceptum, nostrae patriae patrem meritissimum extitisse. Modo a te maximopere, pro tua eximia erga nos munificentia, etiam atque etiam rogamus precamurque ut tuorum affectuum moderatio cedat praeclarorum facinorum amplitudini et lubeat nobis tecum singula haec divina beneficia, tum ad grati nostri, cum ad tui magni animi laetitiam excitandam, recensere. Quamobrem a primo, et quidem maximo, quo nostra civitas a bello servata est, exordiamur.

Semper arbitrati sumus, princeps excellentissime, illud ad imperia administranda vehementissime pertinere: quam nimirum famae opinionem subditi ac exteri, amici atque hostes de principe habeant; eosque in rerum summis regendis, ceteris praestare, qui authoritate plurimum possunt. Idque nobis tuo exemplo mirum in modum est confirmatum, qui, gravissima fultus virtutis opinione, ad regnorum regimen iis semper temporibus delectus ac missus es, quae principem supra omne cogitandi genus in laboribus industrium, fortem in periculis, cautum in consulendo, in agendo expertum desiderarent. Testis est Sardinia, quae a maximis civilis belli periculis, tua virtute, consilio atque opera, est mirifice liberata. Testis est Sicilia, quae, cum adhuc tetri, foedi execrabilisque Mamertinensium belli reliquiis vexaretur, tuo adventu, praesentia tua, tranquillissimo ocio est restituta. Testis est neapolitanum regnum. At quantae authoritatis tuae testis est! Bellum supra hominum memoriam acerbissimum gloriam nominis hispani, innumera

88 ―
sociorum principum imperia, sexcentarum rerumpublicarum salutem, fortunas denique totius Europae in discrimen vocavit: pro quo vel propugnando vel oppugnando, nulla est nostri orbis terrarum gens, nullus populus, nulla natio quae in arma non ruat. A Gallis hostibus sunt quamplures Aphricae reges, est et potentissimus totius Asiae, reliquae Aphricae ac magna ex parte Europae tyrannus, Turcarum imperator. Pro nostris Hispanis stat Angliae rex, stat Batavorum respublica, stat Allobrogum dux, stant plures summi germanici imperii principes. Hinc in Belgio ac Germania bellum, bellum in Hispania et Gallia, in Italia denique bellum, totis viribus, toto conatu, committitur. Itaque nulla in Europa regio est quam bellum non corrumpat, non perdat et, quasi flamma, non urat: undique damna, undique calamitates, undique exitia; nihilque tam grave, tam durum, tam acerbum quod non haec florentissima orbis terrarum pars terra marique perpetiatur. At quis unquam ad nostri regni oras strepitus armorum advenit? quaenam hostilis tuba ad arma ciere viros audita est? quodnam explicatum signum visum est procinctum armorum innuere? Appulit quidem ad nostras maritimas oras munitissima Gallorum classis, immo etiam in Interiori pene mari, et plures dies, et e regione huius urbis est immorata. At quo modo appulit? quo modo immorata est? Non aliter quippe, ac si amicissimorum sociorum tutamen esset ac propugnaculum. Tantane, Deus immortalis, est apud hostes de te opinio, ut adversum eos vel sola authoritas tua firmissimi certissimique nostrum praesidii loco sit et habeatur?

Magna sunt haec tuae authoritatis, lubeat proferre, miracula. At quanto illa providentiae maiora! Cum enim regium aerarium esset pene exhaustum, publica vectigalia prope essent absorpta, maxima a te subsidia ad maximum bellum, cuiusmodi erat alpinum, mirifice missa sunt, ut arma armorumque incommoda omnino procul a nobis nostrisque finibus distineres. An ideo civitas nostra in aliquas rerum difficultates coniecta est? an in angustias regnum redactum? Nil istorum minus. Immo, incolumi sueta rerum ubertate atque

89 ―
abundantia, nobis nova vitae commoda, quae quidem tantum in se continent utilitatis, quantum fortasse nulla res praeterea, tua singularis atque eximia providentia attulit. Etenim, cum nostratis pecuniae conditio eo falsatorum fraude devenisset ut iam nulla fere esset perpetua aestimatio, quam eidem principes, maximis permutationum difficultatibus obvenientes, publica authoritate dederunt, iam una, et quidem potissima, ex iis rebus deficiebat, quae reipublicae tum domi, tum foris firmissimi sunt certissimique nervi ac lacerti. Tentavit quidem, ut sua stet cuique laus, excellentissimus vir Gasparus Haro‐Gusmanus novis falsificatu difficilioribus typis tanto civitatis privatorumque incommodo occurrere: verum, argenti difficultate, exitum res non habuit. Sed quod vir authoritate clarissimus, dum pax omnia teneret, absolvere haud potuit, tu, maximo bello premente, ut illud a nobis arceres, ad finem oppido perduxisti. Et haec tamen, quae de aliis summis viris tanquam maxime rara et egregia authoritatis ac providentiae facinora dicerentur, vulgaria sunt ac minora tuae virtutis exempla. Illud enim, illud tuae incredibilis ac omnino heroicae fortitudinis specimen, cui nulla par oratio inveniri usquam potest, non sine maxima admiratione atque summo animi stupore in medium proferamus.

Clarissimus atque amplissimus magister militum Didacus Benavidius, cuius ut laudes brevi atque eleganti verborum ambitu colligamus, filius te patre dignus, ea aetate quae vulgo est iudicii, prudentiae gravitatisque vel omnino expers vel plurimum inops, iamiam omnibus imperatoriis virtutibus animum mentemque ornans, maximumque Hispanorum nomini ac regiae Benavidiorum genti decus ornamentumque promittens, a te, credite posteri, a te, inquimus, pro hispanici imperii atque ita etiam pro publica nostrum omnium salute, Gallorum hostium furori in alpina illa nobis semper detestanda caede devotus est. Et devovisse parum adhuc tibi visum est, ut satis regi, satisque regnis faceres, nisi etiam incredibili animi fortitudine devovisses. Tenemus namque, nec erit unquam ut eius oblivisci possimus, tenemus illam aeternitati

90 ―
monumentorum dicandam orationem, qua, potius quam te ipsum, alios, de immatura ac satis superque acerba lectissimi filii tui morte moerentes, solari solitus es: te tunc demum clarissimum filium vitae atque aeternitati dedisse, cum pro suo rege eiusque regnis tuendis clarissimam mortem obiret. O virum inter heroas accensendum! O patrem aeterna laudatorum virorum laude dignissimum! O principem supra omnes patriae patres de republica meritum, qui tot, tantis ac tam praeclaris virtutibus, pacem, a ceteris Europae urbibus regnisque aut fugatam aut eiectam, intra huius urbis moenia, intra huius regni terminos asservasti. Ecquod maius atque optabilius beneficium ipse Deus Optimus Maximus hominibus, dum terras colunt, conferre potest quam pacem, qua non modo ea quae aliquo sensu sunt praedita, sed etiam tecta atque agri laetari videntur? Quid dulcius atque gratius quam ocium, quod ita iucundum est ut fortissimus quisque vir maximos labores suscipiendos putet ut aliquando in eo vitam degere possit? Quid denique e republica magis aptum et commodum quam tranquillitatem, ad quam tutandam omnes principum curae, omnes optimatum operae, omnia populorum studia sunt ordinata?

Verum ad aliud maius diviniusque beneficium, nimirum illud quo nos a pestilentia liberatos voluisti, deveniamus. At quod tam grave ac ornatum orationis genus invenitur, quod, ut par est, tantum tuae virtutis munus verbis complecti possit? Quandoquidem adhuc recens apud nos est funestissima memoria crudelissimae illius cladis, quae quadraginta abhinc annis hoc regnum atque hanc urbem, hominum florentissimam, hominibus pene hausit. Vel ipsi enim hisce oculis non sine amarissimis lacrymis vidimus, vel a maioribus natu non sine maximo animi dolore accepimus, pestiferam illam tabem tam misere hoc regnum, hanc urbem effecisse, ut ubique locorum languentes aegri iacerent, quos, omni communis remedii ac peculiaris auxilii copia desperata, anxii malorum comites, angor, moeror ac gemitus, affligebant. Vidisses hic exanimos pueros supra exanimata parentum cadavera iacere; ibi super

91 ―
natorum corporibus parentes agere animas; alios, qui, morbi mortisque metu, vel etiam suos visere fugiebant, in ipsa fuga morbum mortemque offendere; alios, qui magis pii aegris praesto erant, in adhibenda ipsa medelae aut auxilii opera occumbere. Ita crudelissima pestilentia, omnia loca ac tecta complens, nullo corpora humandi ritu, nulla coeremonia servata, innumera funeribus funera cumulabat. Quamobrem, cum haec tanta urbium clades, hoc populorum exitium tam acerbum, haec humano generi adeo infensa pernicies aliquas Apuliae provinciae urbes sex abhinc annis afficeret, omnium nostrum animi iacebant, consistebat mens nulla, omnes summo timore atque acerba solicitudine vexabamur ne miserrima atque amarissima prioris pestilentiae exempla renovata videremus. Neque in te ipso, sit pace tua dictum, aliquam praesidii aut salutis spem collocabamus. In ea nanque eramus opinione humanam prudentiam humana duntaxat negocia regere posse ita ut, quae extra humanarum rerum cursum nobis e sententia acciderent, ea felicitatis potius eventa quam virtutis facinora arbitraremur. At, te authore, experti sumus posse tandem aliquando prudentiam eo divinitatis accedere ut elementis etiam ac naturae imperaret. Etenim ea argumenta summis vigiliis et curis, incredibili diligentia atque opera adhibuisti ut effraenatum ac praecipitem luis furorem non intra illam provinciam duntaxat, sed intra illius provinciae certas urbes contineres ac brevi tempore omnino etiam extingueres.

Itaque, ut primo amplissimo beneficio in nos collato tecta, bona ac fortunas, ita et hoc aeque maximo coniuges, parentes ac liberos retinemus, ut illo urbem, ita et hoc vitam. Cognoscamus nunc vero quomodo alio prioribus non minore nominis famam retineamus. Neque parva neque parvi pendenda, absit tamen rebus dicendis iactatio, sunt ornamenta, et habentur, quae nostram inter ceteras orbis terrarum urbes praeclaram ac nobilem faciunt. Primum nanque a natura ea caeli clementia donata est ut prae omnibus reliquis haec ora, haec regio «felicis Campaniae» nomen omnium ferme consensu obtinuerit. Ea soli ubertate locuples facta ut, a fertilitate

92 ―
agrorum et a varietate fructuum poëtarum fabulis locum faciens, «Bacchi et Pomonae certamen» sit appellata: ea denique situs amoenitate praedita ut nostrae villae a curae moerorisque cessatione graeca nomina fecerint. Verum has omnes omissas facimus laudes, una cum iis quas eventu felicissime adepta est; quarum quippe illa non ultima: adeo antiquos fundatores habuisse, ut historicis ad fabulas confugere opus fuerit eamque a Sirene fundatam fuisse narrare. Mittimus descriptionem aedificiorum et pulchritudinem, mittimus incredibilem incolarum accolarumque numerum. Quid illa vero necessaria ac aeterna in virtute posita et locata ornamenta, quibus civitatem aliquam spoliare immo minima ex parte minuere scelus est, a quo nulla sunt scelera quae non absint? Etenim, iis nudata, respublica, non modo nullius nominis, nullius famae omnino ingloria vivit, sed et vivit omni dedecore, omni turpitudine, omni infamia notata. Quid, inquimus, erga Deum religio, erga principem fides, erga virtutes, sive mentis eae sint sive animi, studium et amor? anne aliqua civitas ita de religione merita est, ut eidem nostra cedere debeat? an usquam terrarum, ut hic, tam rara tanque mira ergo religionem liberalitatis ac munificentiae exempla visuntur? ubi enim tot extant, ob venustatem atque elegantiam, admiratione dignissima templa? ubi par copia caelati argenti atque auri sacrorum usui destinata? ubi Deo divisque tot gemmarum ac vestium oblata preciosissima munera? Quae omnia sunt nostri summe religiosi animi luculentissima firmissimaque argumenta.

Nihil insuper est ut in re maxime perspicua et aperta immoremur atque recenseamus innumeras familias, gentes, nobilitate sive pace sive bello parta, clarissimas, quae nostrorum civium erga nostros principes integram ac praeclaram fidem luculenter confirmant. At bonarum literarum studia quanta in hac urbe omni memoria floruerunt? Quandoquidem vetustissimum id est nostrae civitatis decus: non mediocri aut vulgari, sed optimo atque eximio quoque artium scientiarumque genere omni tempore praestare ac excellere. Etenim, ipsis Athenis florentibus, prudentissimi ac sapientissimi cives romani, nostram

93 ―
urbem Athenas italicas arbitrati, huc nobiles adolescentes optimis literis instituendos mittere consuebant. Eiusmodi studia semper nobis usui, semper delectationi fuere; ab iis nostrae civitatis laus excelso illustrique loco semper posita est; per ea amplissimum honoris locum apud reliquas semper est consecuta; iis denique debet quam sibi antiquam atque aeternam famae gloriam comparavit 1. Verum quae ex hisce studiis comparata gloria nostram civitatem in praesentiarum ornaret? qui honor nostros cives tueretur? quae laus nostra nomina efferret? quae delectatio animos nostros afficeret? qui denique usus nobis omnibus esset, nisi scientissimus atque acerrimi vir princeps iudicii nos inter quasi e caelo divinitus descendisset et praesentissimum huiusmodi studiorum patrocinium suscepisset? quid nos igitur non hoc potissimum inter tua maxima beneficia accepto referimus, cum haec vera atque immortalia nostrae civitatis ornamenta, optimorum studiorum ope acquisita, nostrae civitati, te patrono, sint conservata? Tu enim bonas literas ad te, utpote ad suum praesidium confugientes, amplexibus axcepisti; tu summa authoritate in tuo sinu fovisti; tu doctissimo iudicio in republica confirmasti.
94 ―
Etenim in huiusmodi studiis honestandis adeo exploratum est te nullum beneficii genus praetermisisse, ut praeclarissimos eodem studiorum genere viros maximis honoribus gerendis proponeres. Et dubitatur adhuc eos, qui rebuspublicis praesunt, optimo quoque scientiarum genere apprime imbutos ac eruditos esse oportere, cum nonnisi doctissimus ac eruditissimus princeps bonas litteras, summa cum earum laude, intra hanc urbem tueri poterat, et nostrorum civium famam, nomen et gloriam apud exteros populos conservare?

Itaque, si fundatores huius civitatis carissimos habere debemus, quod moenia nostrae urbis sub clementissimo caelo, in uberrimo solo, amoenissimo situ fundarunt; si maiores nostros summo honore prosequimur, quod pulcherrimis aedificiis, amplissimis aedibus, magnificentissimis templis nostram urbem ornatam fecerunt; si erga parentes magna afficimur reverentia, quod ab iis nobis vita, patrimonium, civitas tradita est; si nostros praeceptores veneramur, quod eorum doctrina animos optimis moribus institutos, mentes interioribus literis eruditas habemus: qui amor, qui honor, quae reverentia, qui cultus tibi, excellentissime princeps, praestandi, qui, cum a maximo bello hanc civitatem liberares, tecta urbis, bona, fortunas, salutem omnium a ferro et flamma tutatus es; cum a nobis teterrimam pestilentiam arceres, coniuges, parentes, liberos, vitam omnibus conservasti; cum denique optima literarum studia secundares, cunctis nostrum nomen, famam, gloriam reddidisti? Quare, cum fundatoribus multa, maioribus magna, innumerabilia parentibus, maxima nostris praeceptoribus debeamus, omnia modo tibi profitemur, quod quae antea singula ab illis obtinuimus beneficia, universa, tua scientia, virtute, authoritate, retinuimus. O quam olim nobis infensa, tam nunc iucunda nostrae urbis pericula, a quibus tanto numine liberati, incredibili quadam hac pene divina laetitia voluptateque fruimur! Etenim optimarum literarum studia nobis semper clarissima visa sunt: haec tamen confirmata illustriora videntur quam si pene obscurata non essent. Dulce est parentes habere, uxores ducere, filios suscipere; at non tanta voluptate isti nobis

95 ―
acquiruntur quam quum, acquisiti ac prope deperditi, restituuntur: magnam res familiaris sua cuique delectationem affert. Incredibilem publica bona laetitiam continent; maximam ipsa patria caritatem voluptatemque praesefert: at haec quanta sint, nunc tandem nos nostrique omnes experti sumus, cum ea sit humanorum bonorum conditio ut magis aliqua offensione interrupta quam aequabili perpetuaque fortuna percepta delectent. Nec certe minorem delectationis, laetitiae ac voluptatis fructum tanta nostrae urbis discrimina tuae praestanti virtuti attulerunt. Quo nanque modo, nisi illa fuissent, tam clara authoritas, providentia tam mira, tam incredibilis animi fortitudo, prudentia tam eximia, doctrina tam singularis, maximum quaeque sui specimen dare potuisset? quomodo omnis tua virtus virtutis voluptatem cepisset, quae in ipsa virtute exercenda est collocata?

Verum tantis virtutibus tanta beneficia in nos omnes collata quibus officiis remunerabimur? quando parem gratiam referemus? Non est, ingenue fateamur, non est ut haec consequi, immo sperare possimus: quando ea nos meritorum copia devinxisti, ut nobis non modo nullae ad referendas, immo ne ad agendas quidem pro iis omnibus tibi gratias vires aliquae suppetant. Itaque nullus summae nostrae erga te gratitudini reliquus fit locus, nisi quod nostra nostrorumque omnium posterorum memoria celeberrima tuorum beneficiorum fama aletur, crescet atque per omne aevum inveterascet. Nec erit usquam quod nostros nostrorumque animos frangere aut debilitare unquam possit, cum hanc ipsam urbem tuorum beneficiorum testem apertissimam esse videamus, quae si loqui posset, non in aliam quam in hanc de tua divina munificentia orationem prorumperet: — Tua virtute haec moenia, haec tecta mihi consistunt; tua munera sunt aedium pulchritudo, regionum forma, templorum magnificentia; tua dona incolarum copia, civium humanitas ac doctrina, regni dignitas et maiestas. Quare, dum haec omnia mihi maxima ornamenta constabunt, constabunt simul tuae maximae erga me munificientiae certissima

96 ―
monumenta. — Cum igitur hanc urbem, hoc regnum ita egregie, ita honorifice rexeris ut tuus vicarius principatus nil aliud fuerit nisi constans ac perpetua nostrae salutis, fortunae ac famae defensio, modo tecum precibus quam diligentissime agimus ut omnia beneficia, quae apud nos collocasti, apud nostrum potentissimum regem conservata esse velis, et (quod minime fieri posse arbitrabamur) ad tua maxima in nos omnes merita maximus omnium hoc tuo facto cumulus accedat.
97 ―

II Nei funerali celebrati in Napoli a Caterina d’Aragona duchessa di Segorbia

madre del viceré don Luigi Lacerda duca di Medinaceli

(In | funere | excellentissimae | Catharinae Aragoniae | Segorbiensis ducis etc. | Oratio | a Johanne Baptista a Vico | cive neapolitano | habita | Neapoli sexto kal. maij anno mdcxcvii>. Inserita nella miscellanea pubblicata in Napoli per l’occasione da Nicola Caravita e Federico Pappacoda.)

Luctuosa quidem atque omni tristitia gravis dicendi occasio. Acervus sane atque omni moerore plenus officii locus is est, quem hodie nobis, in amplissimae ac praeclarissimae Catharinae Aragoniae funere, extrema fata parum admodum nobis aequa obtulerunt. Quarum rerum altera, quae in actae vitae laudatione posita est, prae laudum amplitudine, quae longe lateque se pandunt ac caelum ferme gloriatione contingunt, maximis difficultatibus impeditur; altera, quae est in mortis collacrymatione locata, prae acerbitate vulneris, quod in animis uniuscuiusque nostrum infligit, cuncta consolationum genera respuit: atque cum haec, tum illa ita inter sese ultro citroque adversae ac pugnantes ut altera alteram non modo non excipere, sed omnino etiam excludere ac prohibere videatur.

Etenim qui fieri potest ut illius principis laudationi commode sit usquam lucus, cuius obitus innumera et quidem florentissima oppida, quamplures urbes pacis ac militiae studiis nobiles ac praeclaras, non paucas provincias maiorum gloria,

98 ―
legibus atque institutis insignes, quae omnes eiusdem ditione tenebantur, ita moleste et graviter angit ut nemo unquam ex ulla calamitate tristitiae plus hauserit ac doloris? Quaenam oratio illius magnatis acta gestaque undequaque virtute summa ac eximia dignitate plenissima apte exornare ac decenter potest, cuius mors amplissimum hispanorum procerum ordinem tanti moeroris acerbitatisque complevit, ut ii omne decus ac ornamentum ordinis sui penitus amisisse videantur? Quodnam denique ingenium in illius matronae laudibus ita, ut aequum est, detineatur, cuius interitu celeberrima ac imperio reipublicaeque opibus potentissima Hispania, immo ipsa hispanici imperii maiestas, molestiae plurimum ac doloris suscepisse intelligitur, quod tantam antiquae virtutis matrem amiserit, quae filium omnium maxime de republica meritum reipublicae dederit? Quin etiam aegritudinis, qua afficitur Hispania, arx et caput imperii, socia fidissima sunt quotquot reliqua regna regi Hispanorum maximo subiiciuntur, quae omnia vim doloris minime sustinet, quod illa e vivis excesserit officiorum beneficiorumque mater omnium optima, quae magnas ingentesque opes et copias in eo quam maxime voluit esse positas et locatas, ut vel tenuiorum egestatem levaret vel honestiorum confirmaret virtutem; summam vero existimationem summamque authoritatem in eo, ut apud potentissimum regem ac amplissimum regis senatum, bonorum omnium fidissimam clientelam ac firmissimum patrocinium usquequaque susciperet.

At nullum ex his omnibus regnum est quod aeque ac nostrum afficiat dolor et frangat: quandoquidem, praeter has omnes iustissimas de Catharinae Aragoniae morte dolendi caussas, nobis insuper est clarissimus atque amplissimus Ludovicus a Cerda, Caeli—Metinensium dux et vicarius huius regni princeps, maximum doloris incitamentum. Quis enim aequo animo ferat optimum principem, cuius omnia studia in publica nostrum omnium felicitate tuenda augendaque sita sunt, in hanc summam doloris acerbitatem coniectum esse prae tantae matris funere, quod est subiectis populis luctuosum,

99 ―
primorum ordini triste, hispanico imperio molestum, regnis, quibus continetur, acerbum, ac denique bonis omnibus grave? Atque ipsum in casu tam adverso eo etiam solamine, quamvis miserrimo, nostrum caussa destitutum manere, quod, ut hoc regnum imperio tandiu a nobis exoptato regeret, ipsi non licuerit parenti optimae animam agenti praesto esse: ut et illa inter dulcissimi nati amplexus mortem obiret, et hic praesens matri amabilissimae officia suprema persolveret.

Tanto non itaque premente ac undique obruente dolore, quid est ipsius vitam cum heroica ferme virtute actam laudibus exornare, quam memorare caussas tristissimi nostri atque amarissimi luctus, atque adeo crudum vulnus, quod medentium manus reformidat ac refugit, a penitioribus fibris tractare? quaenam proinde nostrae partes erunt? Equidem, quod ad me attinet, quo me vertam nescio: an tanta iactura nobis erit assiduis duntaxat, nec unquam defecturis lacrymis persequenda? Ita sane opinarerer, nisi postularet officium supra lacrymas et complorationes, supra eiulationes et planctus, aliam, qua apte et decenter de tanto casu quaeramus, inveniendam esse rationem. Scio equidem maximorum etiam imperiorum iacturam hisce modis defleri solitam esse; verum id non sat est ut illa, quae supra omne imperium animo praestabat, digne collacrymetur. Sit itaque, sit nobis propositum lugendi exemplum ipse amplissimus ac praeclarissimus filius; et quemadmodum is, ut regio spiritu lugeret, hoc funus ita splendide ac magnifice instrui iussit ut omnem admirationem habere videatur, ita nos, ut viriliter lugeamus, iuvat acerbam adhuc refricare plagam, et qua datur ingenio praeterquam tenui ac imbecilli, dolore etiam exanimato et afflicto, facultate dicendi; iuvat, inquam, nostri acerbissimi doloris proprios ac ingenuos fontes accedere ac in ipsius veluti adyta penetrare: ita ut eo tota oratio nostra contineatur, quae vobis exponat Catharinam Aragoniam, laetitiae omnium natam, eae vitae cum dolore omnium raptam esse, quam, ut esset optata, suis commodis mirifice ornavit Fortuna; ut optatior esset, Natura suis ornamentis insigniter auxit; ut optatissima, suis bonis Virtus egregie cumulavit. Quae

100 ―
tria dum expono, peto a vobis, auditores optimi, ut quanto hanc ornatissimam principem merito iure lugetis, tanta me de ipsa verba facientem aequitate attendatis.

Si illa quidem semper bonis omnibus de cuiusque obitu honestissima moerendi ratio visa est, iccirco alicuius mortem lugete eo quod eundem orbatum vitae commodis arbitramur, ardentissimas certe dolorum faces animis uniuscuiusque vestrum admotas esse necesse est, quod spectatissima Catharina Aragonia ea excesserit vita, quae etsi in una virtute, quod est summum, omnis posita esset, erat insuper cunctis omnibus fortunae ac naturae bonis, quibus cunctarum virtutum exercitatio omnisque usus continetur, usquequaque referta. Neque vobis audiri existimo illos vitae officiis instituendae praeceptores, qui, sola virtute contenti, cuncta reliqua non modo superbi despiciunt, sed etiam omnino invidi damnant: quandoquidem, ut, peculiari legi quae nobiscum nata est et «ratio» appellatur, ii homines adversantur, qui extra virtutem, ad quam vel unice vel praecipue nati sunt, rationem optatae vitae requirunt, ita universae legi ac aeternae, quae summa prudentia sapientiaque hanc rerum universitatem conditam esse iussit, aperte resistere videntur, qui bona omnia alius quam animi imperio subiecta, ad optatam vitam minime pertinere contendunt. Et sane qui prudentiae usus sine rebus haberi potest? quae liberalitatis ac magnificentiae exercitatio sine opibus copiisque? qui fructus fidei et comitatis absque amicitiis? quae sine iurisdictione iustitiae utilitas? quae sine imperio clementiae voluptas? quae humanitatis laus, nisi sit cum summo dignitatis honorisque gradu connexa? quae denique praeclara pudicitiae commendatio, nisi sit cum formae venustate coniuncta? Quare antiquam hac in re bene sciteque praecipientem philosophiam audiamus, quae et ipsa omnis optatam vitam in una virtute positam sentit, sed optatissimam illam existimat cui praeterea externa ad virtutis usum idonea bona adiungantur. Et quidem profecto, ne inclytae et caelestes virtutes in alto atque excelso nostrae heroinae animo inerti ocio fruerentur,

101 ―
sed, ut fervidae erant et igneae, ita etiam operosae summam ac incredibilem exercendorum officiorum caperent voluptatem, divino quodam consilio factum est quod Fortuna ac Natura, cunctarum rerum externarum dominae, omnia illi, atque maxima bona, cunctarum quaeque virtutum usui destinata, suppeterent.

Atque inter innumera et maxima commoda, quibus Fortuna huius principis vitam ornavit, ut primum, ita summum habendum censeo illud: quod, ut ingenio ad praeclarissimas virtutes facto nasceretur, ea nata sit in Hispania, regione orbis terrarum immortali maximarum virtutum gloria commendata; ac, ut iisdem facile imbueretur, eos inter adolesceret qui ad summam religionem in Deum ac in amicos fidem, ad prudentiam et aequitatem eximiam, ad miram animi magnitudinem ac liberalitatem, moribus ac exemplis (quae semper ad efformandos animos habuerunt plurimum ponderis ac momenti) tacite eam essent hortaturi. Neque loci praestantia, ubi ea nata est, hoc duntaxat attulit commodum, sed aliud aeque magnum praeterea, ut nimirum ei, quae officiosissima ac beneficentissima futura erat, locus officia peragendi atque beneficia collocandi esset etiam amplissimus. Neque tanto ingenio ac facultati bene de aliis merendi ullus erat aptior locus quam Hispania, ubi illius officiis beneficiisque maiestas imperii orbis terrarum maximi tribueret amplitudinem, ac innumera hominum eo, vel ad petendos honores, vel ad ius suum exeperiundum, ab utroque terrarum orbe confluentium multitudo, perennitatem.

Verum multo praeclariora ad comparandas virtutes adiumenta, ac multo digniora earundem exercendarum commoda eidem summa generis dignitas attulit. Semper enim maiorum virtute clarorum imaginibus ad virtutem in posteris excitandam maximam vim tacite inesse putavi; atque ad ardua quaeque ac praeclara multo vehementius commovere domestica quam externa recte factorum exempla. Quam proinde egregie, si ita se res habet, in generoso Catharinae animo cuncta regiarum virtutum semina praeclarissimos eius maiores excitasse putandum est, qui ex amplissima Aragoniorum gente reges virtute praestantissimi prodiere. Et quam insigniter eiusmodi

102 ―
seminum fructus adolescere curavisse, qui eiusdem praeclarissimi extiterunt parentes, maximi vir principes consilii, Ludovicus Aragonius, et spectatissimae virtutis matrona, Mariana Sandovalia, qui tum dictis tum factis illam omni regiarum virtutum genere mirifice instituerunt? His authoribus, prudentia summa, iustitia eximia, inaudita animi moderatio, incredibilis fortitudo in illius animo ita inter sese sociatae sunt atque complexae ut eandem quovis maximo dominatu dignissimam fecerint.

At haec eadem regii generis dignitas quot insuper quantisque commodis has ipsas regias virtutes instruxit! Contulit enim praeterea magnas ingentesque opes et copias, amplas, tum agris uberrimas, tum hominibus florentissimas ditiones, summos dignitatis atque honoris gradus, regias sanguinis necessitudines, ac, ut reliqua missa faciamus, cum summis totius ferme Europae principibus lectissimas amicitias. Annon maximae ac satis superque affluentes eae habendae sunt facultates, quae innumeris beneficiis, hospitibus atque operibus splendide ac magnifice collocandis, excipiendis ac faciundis brevi annorum curriculo (eheu tantum fatis certum fuit illam terris ostendere!) sexies decies centena millia aureorum nummûm suppeditarunt? Annon Segorbiensium, Emporiensium et Castellanorum, ut de reliquis taceam, amplissimae sunt ditiones habendae, quibus solis freta, spectatissima Iohanna Folchia, fortissimi ac sapientissimi Alphonsi Aragonum ac Siciliensium regis uxor, ad regiam fortunam instructa et parata fuit? Annon summus honoris gradus censendus est inter principes amplissimi Hispaniae magnatum ordinis conscriptam nasci? Honos quippe omnium eorum, qui distribui possunt a regum maximo, maximus: utpote quo nonnisi donentur ii principes viri, qui et regio aut certe summo loco nati sunt, et maxime egregia pace belloque parta gloria praestantissimi claruerunt. Regias vero necessitudines quid ego commemorem, quarum, ut luculentissimum, ita omni dignitate plenissimum testimonium dicunt amplissima regna, quae ab Aragonia in augustissimam Austriam gentem sanguinis iure transmissa sunt? De reliquis, temporis angustiae et maiora

103 ―
rerum aliarum argumenta me verba facere minime patiuntur. Sed honos tamen postulat, res ipsa flagitat, consensus vester cupit me illam commemorare, quam cum praeclarissima atque omnibus fortunae, virtutis ac gloriae rebus ornatissima Cerdiorum familia ipsamet Catharina Aragonia gravissimo ac spectatissimo viro, omnium virtutum principi, Ioanni Francisco a Cerda nuptui collocata conciliavit, quae tanta opum affluentia, tanta rerum gestarum gloria, tanta maximorum imperiorum maiestate praefulget, ut quodvis ei novum adquiratur imperium, nullum proinde novum decus aut ornamentum accedat. Non est, tandem, ut lectissimas amicitias cum summis totius fere Europae principibus testatas faciamus: quandoquidem eius rei ipsimet omnes, cum prae illius morte tantum solicitudinis ac doloris sustineant quantum ferri vix possit, ipsimet, inquam, sunt eius rei apertissimi testes.

Sed quid ego singula Fortunae bona atque commoda, quibus ipsa undequaque affluebat, consector et colligo, quasi vero ea oratione complecti aut memoria consequi possim? Tanta in ipsa augenda posuit studia, obsequens illius felicitati, Fortuna: a qua tamen Natura se vinci non passa est, quae non minoribus aeque eximiis bonis, quae corporis sunt et dicuntur, eandem voluit ad virtutes ornatam accedere. Nec frustra homines, opinione sapientium ducti, Naturam mentibus caelesti specie praestantibus digna corporum domicilia metari credunt, ut oris forma decusque membrorum in promptu posita occultam ac latentem animi pulchritudinem repraesentarent. Sed quam praeclare hunc Natura finem in Catharina Aragonia, nec ad aliorum exemplum est assecuta! Vos quaeso obtestorque, quibus eam adspectandi ac alloquendi sors contigit: dicite etiam ut in illa proceritas corporis, honos capitis, forma oris eximia non solum venustatem, sed dignitatem praeterea etiam praeseferrent; dicite ut aperta virtutum signa vidistis, in fronte gravitatis, lenitatis in oculis, in rubore verecundiae, in toto vultu modestiae, atque in integro corporis habitu sibi undique apto certae animi cum se ipso convenientiae, quod plane in ambiguo esset positum utrum illam magis vestris

104 ―
mentibus virtus an obtutibus pulchritudo insinuaret; dicite, quum illa inter octo amplissimas filias eximia aeque virtute ac forma praestantes versabatur, ut eam oris maiestas principem prodidit, forma vero matrem celavit; dicite tandem quantas illius pulchritudini charites addiderunt actionis venustas, gravitas incessus, lenitas ac lepos sermonis, et quantum in iisdem positum esset usquequaque decorum, ut apertissima proinde significatio fieret magnam in illius animo adesse constantiam. Haec dicite, et quam gratas ex tam pulchro corpore venisse virtutes, et pudicitiam praecipue, nos sinite, ut aequum est, cogitare atque, una simul, eam collacrymare, in qua suis quaeque bonis ornanda Fortuna et Natura adeo certarunt egregie, quod illa ei dederit principem nasci, haec faciem principe dignam; illa generis dignitatem, haec oris; illa opes et copias, haec dives ingenium; illa cuncta virtutum adiumenta, haec animum ad omnes virtutes natum.

Sed iam tandem ad praestantissimas ipsius laudes, quae tantum in excelsiori ac illustriori loco, quam hactenus enarratae, sitae sunt, quantum animi virtutes Fortunae Naturaeque bona honore ac dignitate praecellunt, accedamus. At hic nolite expectare me singula eius officia a virtutibus derivata in unum veluti sinum colligere. Etenim, si in iis haereret oratio, ita multa sunt et magna ut me potius dies, vox, latera quam rerum argumenta deficerent. Verumtamen, ut omnia eiusdem praeclarissima facinora brevi comprehendam, faciam quod solent qui totius coeli, solis lunaeque, erronum ac inerrantium siderum aspectus in parvis globis effictos concludunt: in brevi verborum gyro cunctas ipsarum virtutum imagines, quo simpliciores describi possunt, amplectar. Sed quam ego sponsionem imprudens feci! Quasi vero Catharinae Aragoniae virtutes eiusmodi sint ut illarum effigies pictura verborum ac lumine sententiarum exprimi ullo modo possint, cum potius tanta praestent excelsitate, ut quemadmodum humanam naturam superant, ita omnem humanum captum excedant.

Nam, ut ab illa, quae caeterarum dux est, exordiamur, si humana prudentia summa esse dicitur et habetur, quae

105 ―
aciem mentis acuit ut res futuras provideat, bonas inter ac malas delectum habeat, de his, quo pacto fugiendae sint, illis, quove adsequendae, sedulo consulat, atque, dum huiusmodi adhibet mens consilia, animum ita regit praeterea quod omnem expellat metum omnemve contineat cupiditatem, ne caeco huius vel illius ductu in errores labatur electio; si haec, inquam, humana prudentia summa dicitur et habetur, quonam eius, quam lugemus, prudentiam donabimus nomine? quodnam de ea proponemus exemplum? Quae futuras res, veluti praesentes ac tanquam oculis cerneret, ita animo et cogitatione percipiebat, easque adeo exploratas, adeo compertas, adeo perspicuas, ut illius coniecturae prope oracula viderentur. Quae sine ullo delectu in optimum quodque vi quadam ab optima mente illata ferebatur. Quae consilia ita in promptu posita habebat, ut facta, cum ab iisdem tempore secerni non possent, ipsius felicitati tribuerentur, quae, re quidem vera, ipsiusmet virtuti accepto ferenda erant. Quae denique deliberans non opus habuit ullum expellere metum, ullam continere cupiditatem, utpote in cuius animo non metus erat, sed diligens cautio eius quod vel nequioribus turpe videri posset; non cupiditas, sed summum desiderium eius quod vel nequissimis probari deberet honestum.

Magna de prudentia audivistis: sed de iustitia audietis maiora. Haec nanque illa praestantissima virtus est, fons et origo omnis commendationis et famae, sine qua nihil esse potest illustre, nihil praeclarum, nihil denique laude dignum. Haec est quae docet aequitate non violare homines, verecundia non offendere. Haec, aequabilitate et fide suam cuique tribuens dignitatem, societatem humanam munifice ac aeque tuetur. Haec, quum in sella curuli sedet, «iustitia»; quum sacris et caeremoniis vacat, «religio»; quum reipublicae navat operam, «pietas»; quum parentibus obsequitur, «reverentia»; quum amicos colit, «observantia»; quum reliquos homines etiam incognitos diligit, pleno suavitatis nomine, «humanitas» appellatur. At quam eximias et incredibiles ex unaquaque harum virtutum laudes Catharina Aragonia adepta est, et quam supra

106 ―
humani ingenii captum praestantes! Verumtamen, ne longior producatur oratio, earum unam aut alteram prosequar, ac proinde reliquas, quantae eae sint, vestris ingeniis coniecturaeque committam.

Et quidem illas quae principe cum primis dignae iudicantur, religionem in Deum Optimum Maximum et pietatem in rempublicam seligere lubeat. Sed vereor ne sententiae ac nomina, quae sunt ad has virtutes perspicue exprimendas excogitata, minus expresse res in praesentia describant. Etenim honesta de Dei Optimi Maximi numine et mente opinio, pia caeremoniarum et sacrorum cura testata, ila virtus describi solet, quae in Deum «religio» vocitatur. At virtus quaedam religione maior dicenda est, qua Catharina Deum ex intimo sensu et ita singulariter diligebat ut cuncta aetate nullum transegerit diem quo Deum caste non adierit, sancte non adorarit, nullam vero rem in qua Deum ducem non sit secuta: adeo certam animo de summa Dei bonitate fidem concepit ut nullum incoeptum recte suscipi putaret nisi Deo prius rea voti fieret; nullum recte absolutum nisi voto ante concepto absolveretur; tanta in Deo colendo studia posuit ut aris, simulacris, donariis divûm templa splendide ac magnifice augenda curaverit: quamobrem haud minus Dei cultum ornatiorem sua largitate fecit quam fecerit suae venerationis exemplo sanctiorem. Quid vero illud, quod nobis reliquit, praeclarissimum antiquae pietatis in eo positum monumentum, quod amabilissimum filium filiasque iucundissimas Deiparae immaculato conceptui a prima cuiusque aetate devovit, atque illas regalis ornatus vice ac nitentis purpurae loco, quae tenella principum membra decebant, sub aspero vestitu, virginum more eo Numini sacratarum, integram infantiam degere voluit? Estne aliud pietatis aeque laude dignius, aeque dignitate praestantius argumentum? Haud sane videtur, et tamen adest; adest illius mirifica in egenos, Dei Optimi Maximi studio, largitas; adest in levanda tenuiorum inopia diligentissima cura; adest incredibilis afflictis pauperum rebus opem ferendi solicitudo. Inde est cur gaudeat se omnibus copiis abundare; inde habet quod laetetur cunctarum rerum

107 ―
ubertate florere, ut ad quamplurimos fieri posset, qui rerum angustiis premerentur, maximi suae liberalitatis fructus promanarent. Hic omnia illius studia sita sunt: pauperes quaerit, egenos vestigat, tenuissimos consectatur; non rogata fert opem, sed rogat ferre; non explicatis afflictarum rerum caussis, sed, quaesito potius bene de aliis merendi colore, beneficia confert; nulla res impedimento est illius beneficentiae, nullum temporis momentum illius interpellat liberalitatem, nullus locus largitatem excludit.

Atque hac in parte orationis, in eam legem, quam principio mihi de virtutibus dicturo statui, invitus committo, cum unum aliquod illius incredibilis munificentiae facinus memorare eius virtutis magnitudo me cogat. Cum forte quadam, ut ibi moris est, certa officii ratio suasisset ut regio, et quam splendidiori eam principem deceret, ornatu concinnata domo prodiret, eidem egenus per Deum obsecrans stipem rogavit, quae, cum numeratu prompta non esset, ipsa minime ferens, quod vel hic unus in omni vita non esset benefaciendi locus, miro levandae egestatis amore ducta, maximam preciosissimi mulierbis mundi partem, quinquies supra vicies millies aureorum nummûm aestimatam, stipis nomine illi erogavit. O viri disertorum optimi, optimorum disertissimi, laudate etiam atque etiam hoc egregium virtutis facinus; ac, si illud singuli ab cunctis suis partibus commendare haud possitis, laudet hic eximiam animi magnitudinem, ille incredibilem erga Deum amorem, alius admirabilem externorum bonorum despicientiam, alius singularem humanitatis adiuvandae voluntatem, atque ita omnes aeternis laudibus tanti facinoris exornate memoriam. Et nos ad eiusdem summam erga rempublicam pietatem gradum faciamus.

Chari quidem profecto habentur amici, egregie chari parentes, coniuges parentibus chariores, liberi cunctorum charissimi: sed omnes omnium charitates complexa est una ipsius charitas in rempublicam, quae tanta et adeo mirifica fuit ut aegre animo ferret (si tamen «aeger» dicendus est Catharinae Aragoniae animus tanta virtute formatus: sed, quando eiusdem

108 ―
novis maximisque rebus deficiunt nomina, dicamus licet), ut aegre animo ferret se sic natam esse ut sexus conditione praepedita bene quid de republica mereri non posset. O miram erga publicam rem pietatem, qua non animadvertit se de ea satis superque meritam esse, cum eidem amplissimum ac praeclarissimum dederit filium, qui periculosissimis praefecturis fortissime gestis, gravissimis legationibus magnificentissime expeditis, summo imperatoris munere, quod in hoc regno summa cum laude gerit, splendorem ac decus imperii omnium maxime conservarit et auxerit! At non ei sat est dedisse unum. O magis miram erga publicam rem pietatem, cui non sat est dedisse unum, cum tamen iccirco tantam habeat admirationem quod unum dederit: si namque plures dedisset, non aeque tanta admiratione digna videretur! Unus enim ipsi erat ornatissimus filius, quo solo omne decus nominis ac omnis gloria praeclarissimae Cerdiorum familiae fulciretur; et tamen passa est — quid inquam «passa est»? — lubens consentiit ut munus in primis periculosum et anceps primum inter publica obiret et Neapolitanorum classi praeficeretur. Unus ipsi erat amabilissimus filius, cuius iucundissima praesentia sic oblectabatur ut eius iucunditatis fructui nulla voluptas conferri posset; et tamen, quia hunc desiderabat Italia vel amplissimum legatum vel summum imperatorem, tam aequo animo tulit huius, reipublicae caussa, adeo longinquam ac diuturnam absentiam ut, fato praeventa, praeclaram historiam rerum ab optimo filio optime gestarum, ipso narrante, minime audire potuerit. At rempublicam nullis meritis a propria virtute profectis ornatam putat. O maxime miram erga publicam rem pietatem, cui non videtur imperii maiestas propriis virtutibus non modo cumulata, quod est maximum, non modo aucta, quod magnum, sed ne ornata quidem, quod aequum; cum ad eam non modo honestate ornandam, non modo dignitate augendam, sed etiam gloria cumulandam omnia studia, omnia prorsus officia collocarit!

Ecquidem enim sunt innumera illa, et quidem maxima, quae usquequaque obivit, beneficentiae munera, nisi cumulatae imperii gloriae luculentissima monumenta, cum ad ea suscipienda

109 ―
hac laudabili opinione potissimum duceretur, qua existimabat quaecunque officia, ut sua cuique dignitas tribueretur, peregisset, ea ad imperii decus summopere pertinere? O saluberrimam hispanae rei universae opinionem, quae in huius animum induxisti ut cunctorum ferme omnium, qui Matritum ab universis ditionibus regi subiectis vel meritos honores petitum vel iuris sui experiundi caussa confluerent, se patronam praestaret! At quam quantamque patronam! cum de hoc eius patrocinio, etsi plurima bona atque ea quidem plurimi boni narrent, nunquam tamen se satis narrasse dicant. Nec quippe sibi satis dixisse videntur ut hoc eximium patrocinium, non implorata, sed ultro suscipiebat; neque id quorundam duntaxat, sed omnium; nec cum aliquo personarum discrimine, sed uno officiorum servato delectu, cum aeque bonam apud eam gratiam mererentur et qui summo et qui infimo loco nati essent, et qui commendatione virorum principum et qui sola illius fide freti ad eandem accederent: dum tamen aequa esset sui patrocinii exorandi in aequitate posita ratio. Neque etiam se satis dixisse putant, quod ad hosce omnes suis beneficiis honestandos sola honestate impelleretur; quodque, si haec adesset, nulum officii genus omitteret, sive in ipsa re, sive in honore verborum positum esset, quod ad eorundem commodum vel amplitudinem pertineret. Nec denique se satis dixisse intelligunt, ut in unoquoque officio suscipiendo nulla exceptione, aut laboris aut occupationis aut temporis, uteretur; ac, in eodem deinde persequendo, omnem operam, curam ac diligentiam adhiberet; ac, eo tandem absoluto, nullas omnino pateretur sibi beneficii nomine gratias agi, dictitans quae aliis mera beneficentiae munera viderentur, ea sibi esse absolutissimas iustitiae partes. — Audivimus — inquiunt — ipsi audivimus illam saepissime dicentem secum praeclare cum felicitate actum esse quod suus vir amplissimus primo imperii honore post regem donatus esset, ut nullum, quamvis maximum officii genus esset aut studii, nulla res, etsi supra modum ardua, quae vel ad utilitatem vel dignitatem omnium sibi veluti clientelae iure devinctorum spectaret, quam non aggredi, non
110 ―
persequi, non denique perficere conaretur. Vidimus — aiunt — ipsi vidimus illam per divûm templa saepissime concursantem, amplissimos senatores nunc summa aequitate rogantem, nunc mira animi fortitudine expostulantem, ut ius unicuique suorum, ut ita dicam, clientum pro dignitate tribuerent.

Quid itaque interest quod maximis exercitibus fortissime non imperavit, cum tanta animi fortitudine praestiterit ut imperarent fortissimi imperatores? Quid quod in amplissimis regnis regis vices iustissime non gessit, cum tanta iustitia curaverit ut iis iustissimi viri principes praeficerentur? Quid quod suo exemplo neque in acie neque in foro erexerit aut militum aut iusdicentium animos ad praeclara sive fortitudinis sive iustitiae facinora, cum haec ipsa munera egregie impleverit officiis, quibus perfecit ut hi omnes meritis praemiis, quae virtutum incimenta sunt maxima, donarentur? Non erat sane, non erat virtus Catharinae Aragoniae huiusmodi, ut intra certos fines unius ditionis imperio subiectae exerceretur. Digna quippe fuit ut ad caput ipsius imperii orbis terrarum amplissimi versaretur sublimis, ut inde tranquillitatem, veluti vitam, in cuncta reliqua regna, maxima huius republicae membra, diffunderet. Quanta ergo? Non queo, auditores, statuere nec volo dicere: tristitiam universi imperii, tanta patrona orbati, malo vobis silentio coniiciendam relinquere quam oratione imminutam explicare.

Iam cognovistis, credo equidem, Catharinam Aragoniam tanta cumulatam iustitia, ut non sibi, sed Deo ac egenis; non suis, sed reipublicae ac bonis omnibus nata videretur. Itaque bonorum omnium, quibus erat a prospera florentique fortuna, non ad aliorum exemplum, exaggerata, quam sibi partem reliquam fecisse putatis? — Aut nullam aut pene nullam — vos mihi videor audire responsuros. O factum bene! quod in nostra heroina virtutes ita inter sese copulatae sunt et connexae ut alia ab alia separari non possit: quandoquidem summae illius iustitiae aeque summa animi moderatio se addiderit comitem. Atque hanc quidem eo maiorem in ipsa suspiciemus, quo maiora Naturae bona ac ornamenta Fortunae admirati

111 ―
sumus. Quo enim in excelsiori se tollit locum felicitas, eo in altiorem pervenit apicem huius virtutis laus; cum eius hoc sit, ut difficillimum, ita praestantissimum munus quod obsequenti felicitati modum adhibeat. Et sane, ut id praestet, in eo totae ferme occupantur ancillantes illi virtutes, ita ut temperantia superbiam et immanitatem arceat atque facilitatem clementiamque contineat, modestia arrogantiam libidinemque prohibeat atque comitatem et pudicitiam complectatur. An expectatis ut ego ab unaquaque harum virtutum laudibus eam exornem, quam amissam collacrymamur? Nolite, vos quaeso obtestorque, nolite tantum meis humeris impar onus imponere, ac patiamini ipsas res potius omni verborum ac sententiarum ornatu nudatas accipere. Accipiatis itaque quod haec illius temperantia fuit ut non recti animi impetus rationi moderatrici non reluctantes obedirent, sed lubentissimi obsequerentur. Haec vero facilitas ut ipsa amplitudine, quam summo dignitatis gradu retinebat, quae stimulos invidiae praecipue admovet, hominum studia ad sui benevolentiam alliceret et excitaret. Clementia eiusmodi ut, si forte civium tranquillitatem nonnisi poenis in facinorosos irrogatis conservare posset, ei principem natam esse displiceret. Haec modestia ut quae faceret quaeque diceret, omnia ordine, modo ac specie quadam liberali faciebat dicebatque, quibus gravitatem cum humanitate coniunctam retineret. Haec vero comitas ut homines eam duntaxat vidisse et compellasse summum operae precium facerent. Pudicitia denique eiusmodi: sic virgo vitam degit ut nunquam nuptui se collocatum iri putaret, sic nupta ut semper morum virginem decentium memor esset, sic amplissimo viro orbata ut coniugalis vitae nunquam meminisset. Atque aliud agens in illam orationis partem incidi, ubi eram de alia illius virtute principe tractaturus: nimirum de incredibili animi fortitudine, qua mortem eorum quos unice diligebat reliquosque humanae vitae casus magno erectoque animo toleravit ac tulit. Neque conspiratio consensusque virtutum, quibus erat usquequaque referta, patiebatur, quae, secundis rebus, a voluptate, caeca virtutis inimica, victa non est, eam
112 ―
adversis a dolore, hoste eiusdem apertissimo, frangi debere: immo desiderabat potius ut summa eius esset in omni vita aequabilitas, idem semper esset vultus, eadem frons semper esset.

Atque id quidem sane nostra heroina incredibili cum admiratione optimorum praestitit ac perfecit: quandoquidem tantam animo extruxit altitudinem excellentiamque virtutis, ut ibi, tanquam in specula excubans, omnia humana perspiciebat sic ut ei nihil improvisum accidere posset. Et, ut praeclara tantae virtutis pericula faceret, Fortuna ac Natura, quae magnam in utramque partem vim habent, eo simul etiam conspirarunt: etenim quemadmodum illam tot secundis rebus insigniter exornarunt ut iis innumeras et maximas caperet iucunditates officiorum, quamobrem esset apprime felix, ita eandem adeo afflictis fortunis perculserunt, ut proinde, pleno miserationis vocabulo, «orbata» dici deberet. Orbata, nimirum, parentibus amantissimis, orbata amabilissimo viro, quos ut oculos suos amabat, ipsis oculis octo ante mortem annos orbata. Orbata parentibus, maximis gravissimisque rebus spectatissimis, sed in primis probatis quod effigiem virtutis ac probitatis suae tantam filiam reliquerint. Orbata viro dulcissimo, qui cum ea amore summo summaque fide certavit. Orbata oculis, quos tanta humilitate in Deum, tanta comitate in supplices, tanta miseratione in pauperes dirigebat. Sed hae acerbae orbitates ab ipsa mira fortitudine cum animi laetitia compensantur, quam capit ex memoria, quod parentibus amplissimis omnem honorem, venerationem ac reverentiam, quam sunt meriti, praestitit: quod praeclarissimum virum, ut erat propter innumeras suavitates ingenii ac virtutis, singulari amore dignus, amavit; quod oculis nunquam accepit levitatum imagines, at semper simulacra virtutum. Quin etiam nunc tandem ait sibi datum esse vera humanae naturae munera obire: nimirum animum animo cernere, rationem ratione videre, et sic intueri virtutem et contemplari Deum, cum in homine summa omnis sit animi, in animo rationis, in ratione altissimum et maxime excellentem teneat locum virtus, quae sola hominem ad Deum propius visendum manuducit. Tantos illi

113 ―
res adversae animos addiderunt ut, hisce dimicationibus cum adverso casu virtute factis, veluti umbratiles agens pugnas, sese pararet in extremo vitae discrimine morti adventanti vel obviam, si opus esset, procedere.

At mors, eheu miserum! in medio cursu iam advenit. Date hic, date, lacrymae, dictis locum, ac sinite me cum aliqua specie fortitudinis narrare mirum ac incredibile, quod ipsa dedit heroicae virtutis specimen, dum illam viriliter excepit, dum illam fortiter oppetit: sinite me narrare quo pacto, dum tot fortunae bonis, tantis naturae ornamentis ac tam iucundis virtutis officiis acerbissime rapitur, omnes excelsas atque invictas fortitudinis comites in alto atque erecto animo excitat, ita ut humanarum rerum despicientia omnia et maxima bona, quibus vitam habet, sic ut nihil supra, confertam, regio spiritu omnino contemnat. Constantia vero aequabilem vitae rationem ad supremum usque spiritum cum gravitate retineat. Patientia, ut acerbissimos dissolutionis naturae dolores alacriter perpetiatur; ac animi denique magnitudo tantam appetat rem, quanta ea est, non hominum, sed heroum more mortem obire. Et quidem sane eo magis admiratione dignam illius bonorum despicientiam facietis, quo maiora eiusdem vitae commoda memoria repetatis. Etenim, si iucunda vita est, quae inter homines antiquae virtutis degitur et in publica amplissimarum urbium luce versatur, iucundissima huius vita erat, quae inter Hispanos, homines eximiis ornatos virtutibus, et in arce imperii orbis terrarum amplissimi, agebatur. Si accepta eius vita est, qui splendorem ac dignitatem gentis posteritati mandare possit, acceptissima huius vita erat, qua, deficiente, principatus Aragoniae familiae, immortali gloria, virtute summa et antiqua regnorum maiestate praeclarissimae, deficiebat. Si grata vita est referta iis Fortunae bonis, quae ad honestatem sint satis, gratissima huius vita erat, quae tantis affluebat opibus copiisque ut ad regium splendorem, magnificentiam, liberalitatem ac beneficientiam rege dignas satis superque haberentur. Si optata vita est honesto dignitatis gradu cohonestata, optatissima huius vita erat honoribus in republica

114 ―
omnium amplissima amplissimis cumulata. Magnas suavitates praesefert vita dulci matris donata nomine; at maximas vita huius, quam reverebantur matrem unus heros, octo heroinae. Dulcis vita est, quae diligitur propter multas suavitates ingenii; at dulcissima vita huius, quae propter innumeras praeterea iucunditates officiorum bonis omnibus chara erat. Chara vita est, quae laudatur a bonis; at charissima huius, de qua consentiens laus optimorum et incorrupta vox optime iudicantium de excellenti virtute eo magis et magis crescebat, quo longius eius aetas produceretur.

Ecquis forti animo praeditus, cum ei tot tantaeque vitae iucunditates, suavitates, charitates ob oculos ponerentur, mortis metu non frangeretur? Et tamen nostra heroina existimat animi esse non sibi sufficientis optare publicam lucem, inanis gloriae cupidi studere familiae perennitati, nimium angusti aestimare opes et copias, popularem auram sectantis magnifacere honores, foeminati nomen matris curare, ac denique non ad virtutem facti aucupari laudes et gloriam. Et quemadmodum hac mira despicientia haec omnia spernit optata bona, ita aeque mira animi magnitudine res semper longe optatissimas, nempe virtutes appetit; et, sicuti in rebus agendis summam semper prudentiam amavit, sicuti in iure cuique tribuendo, sive id deberetur Deo Optimo Maximo ac religioni, sive summo regi ac reipublicae, sive familiae ac illius principi, sive amicis, sive subiectis, sive denique bonis omnibus, semper eximiam iustitiam dilexit, sicuti inter opes et copias, inter summos dignitatis et honoris gradus, inter maximas sui admirationes et laudes semper maximam animi moderationem exoptavit, ita inter acerbissimos dolores, inter terrores molestissimos, inter suprema vitae mala heroicam virtutem requirit. Ad hanc heroicam virtutem, ad quam erigit Catharinam animi magnitudo, invitat etiam constantia, quae ob huius oculos ponit virtutes omnes, quibus semper animum exornavit, atque hanc confirmat ut rationem vitae cum illis actae retineat, viribus auget ut cum illis eandem agere perseveret, ac firmissimam reddit ut cum illis tandem etiam absolvat.

115 ―

O praeclara constantiae munia! at o praeclariora patientiae! Haec namque ut illa acerbissimos dolores prae dissolutione animi coelesti specie praediti et corporis decora dignitate undique ornati, quae tam iucundo, dulci ac suavi erant inter sese nexu coniuncta, alto et erecto animo perpetiatur, eam avocat a cogitantis mortis molestiis et revocat ad contemplandas voluptates officiorum; quamobrem solamen ex his iucundis recordationibus capiat, quam caste et sancte Deum Optimum Maximum coluerit, quanta fide ei vota voverit, quanta pietate filios divorum Reginae dedicarit, quanto studio, cura et solicitudine egenorum inopiam Dei caussa levaverit; ut dulci se memoria reficiat summorum in rempublicam meritorum et maximorum beneficiorum, quae in bonos omnes reipublicae caussa contulerit; ut sibi grato esset solamini meminisse, quam temperate, humaniter et clementer, quam modeste, comiter ac pudice degerit vitam, et in maximo omnium dolore hoc aeque maximo solatio fruatur, quod ei affert praeclara recte factorum conscientia. Ita Catharina Aragonia, princeps universis Fortunae bonis ornata, cunctis Naturae suavitatibus aucta, omnibus Virtutis laudibus cumulata ex hominum vita heroum more demigrat, cui nunc Dolor orbis et Amor parentant.

O plenissimum acerbitatis officium, quod omnes mentis partes exagitas, divexas, afficis ac perturbas! O quam innumeras imagines doloris tristitiaeque plenissimas, quo me acie vel oculorum vel mentis vertam, intueor et contemplor! Fortissimus filius moestissimo silentio, quod lacrymas et querelas, quas excitat in animo pietas, vel fortiter omnino iugulat, vel saltem graviter opprimit, parentem amabilissimam luget. Ornatissimae filiae, quemadmodum inundantia flumina tandem undas limo, ita lacrymas uberrime effusas stupore denique supprimunt, et constanti frontis contractione, firma delectione oculorum, languida membrorum solutione nihil vivum praeseferunt. Ita ob oculos mihi versantur matrem optatissimam deplorare. Spectatissimae matronae regios ac nitentes corporis ornatus deponunt; ac aliae ploratu temperare vix ac ne vix

116 ―
quidem possunt, aliae pectora decora humi defixa tenent; omnes nonnisi lacrymis, nonnisi squalore, nonnisi veste sordida delectantur. Ita eas videre videor maximum suum decus lugere. Gravissimi viri principes odio publicam lucem habent et hominum adspectus refugiunt; ac alii dolorem faciunt ipsa solitudine acerbiorem, alii illum in amicorum sinum exonerantes, ampliorem consuetudine faciunt. Ita speciem habere sentio eos vel amara solitudine vel consuetudine misera de ornamento sui ordinis maximo amisso queri ac lamentari. Boni omnes, qui ab ea sunt in universo imperio vel cohonestati officiis vel fama officiorum ad illius benevolentiam excitati, dolore anguntur, conficiuntur tristitia, solicitudine perturbantur. Sed dolorem, tristitiam, solicitudinem, quam prae tantae principis obitu res hispana conceperit, qui est qui cogitatione, ne quidem verbis, complecti possit? Eheu! si ipsa respublica, ac omnia, quibus continetur, regna personas indui possent, ea hic videretis, ante hanc funeralem struem in sordibus ac moerore iacere; si possent collacrymari, hoc ipsum pavimentum, ubi consistitis, videretis eorum lacrymis madidum; si suspirare iis datum esset, huncmetipsum aërem, quem bibitis, igne aestuantem hauriretis; si denique iis querendi potestas fieret, hoc templum, hoc tectum, hos parietes, hos angulos audiretis eorum querelis undique resonantes. Eone, Fortuna, illam tot eximiis commodis prospera ornasti ut iisdem tam cito orbatam acerbiori luctu deploraremus? Eone, Natura, illam tot egregiis ornamentis benigna auxisti ut iis praemature nudatam funestioribus votis prosequeremur? Eone illam tot praeclaris bonis, Virtus pulcherrima, cumulasti ut quantum, cum in illius vita te nobis totam ostenderes, nos laetissimos faceres, tantum cum in illius obitu a nobis abires tristissimos porro relinqueres?

O Catharina Aragonia, unicus nostrum omnium dolor, quam nuper decora et ornata erat aetas nostra, te sospite: nunc sine te quam squalida ac demissa! quam nuper secura erat cuiusque egestas, quod suas angustias maneret, te opem ferente,

117 ―
levamen: sine te in quanta nunc versatur solicitudine! quam nuper certa erat cuiusque bonitas, quod sua promerita praemium, te patrona, maneret: sine te quanta nunc cura vexatur! At ille angor, ille moeror, illa aegritudo, quam sustinet piissimus filius, quod tibi non potuerit postremum vale dicere, non potuerit oculos premere, non potuerit funus producere, nos, nos habet authores. Nos tibi, princeps optime, nos tibi (fatemur enim) impedimento fuimus, ne haec officia pietatis praesens illi persolveres. Nostra felicitas tuam auxit in casu tam adverso calamitatem. Nobis igitur, o acerbissima mors, nobis est cum primis de tua summa acerbitate tecum expostulandum. Itane natum amabilissimum parenti restituis, itane parentem amantissimam nato? Quid de illa huic refers? eheu, gelidum cinerem! Quid de hoc illi? At o nostrae nimium humi difixae mentes, quae sensibus non modo oppressae, sed pene obrutae, ad coelum contemplandum revocari vix possunt! O si supera et coelestia ita mentis acie, ut hac oculorum suspiceremus, ipsam, cui nunc dolemus tam acerbe, quam nunc lugemus tam misere, ipsam, inquam, Catharinam Aragoniam, nobis, non hunc acerbissimum dolorem abstergere ac lenire tantum, sed etiam in maiorem animi iucunditatem, quam, quae eius obitu nobis adempta est, hac oratione commutare audiremus. — Quid, viri piissimi, in meo funere lugetis? Quid, viri piissimi, lacrymatis? Dolor iste non quidem certe vestrum caussa vos angit, quod solum pessimos iuvat qui tantum se ipsos amant; sed angit vos caussa mea, quod decet optimos. Si itaque me Fortunae bonis orbatam lugetis, suspicite haec aurea tecta, hanc aeternam coeli serenitatem, hunc inaccessum apicem supra imbres nimbosque, supra procellas ac turbines, supra tempestates omnes, quae in vos passim furiunt, positum et locatum; et quam firma et quam summa sint bona, quibus in Deo Optimo Maximo fruar, perpendite. Si me Naturae ornamentis nudatam deploratis, suspicite haec aeterna lumina, quae tantam mundo pulchritudinem addunt, et quam eximia sim forma ornata coniicite. Si summae voluptati officiorum me raptam collacrymatis, suspicite
118 ―
haec templa, ubi omnia vestra exaudiri vota exoptatis; et quam amplissima patrocinia apud Deum Optimum Maximum suspiciam, consideretis. Statuite proinde, statuite tandem modum luctui, finem dolori; et siquidem mea de morte adeo doluistis acerbe, illo potissimum pleno honestatis argumento ducti quod maximis vitae commodis me orbatam existimastis, nunc vos tandem decet ut hac longe et honestiori et sapientiori ratione animos ad hilaritatem laetitiamque revocetis, quod ipsa omnium prorsus vitae bonorum optatissimum finem morte adepta sim et consecuta, immortalitatem scilicet, summa pace refertam et constantissima felicitate cumulatam.
119 ―

III Per la venuta di Filippo V re di Spagna e Napoli

Panegirico pubblicato per incarico dell’Universitá
(maggio 1702)

(Panegyricus | Philippo v> | Hispaniarum, Indiarumque, | & Utriusque Siciliae | Potentissimo Regi | A Io. Baptista | A Vico, | Regio Eloquentiae Professore | Inscriptus, Dicatus. | Neapoli, mdccii. | Typis Felicis Mosca. | Superiorum permissu.)

Si universum hominum genus, certo immutabilique melioris naturae foedere, dominantia rebus pro earum dignitate vocabula consignasset, ita insolens atque hactenus inauditum de te, Philippe, laudationis genus cuncti homines tua vi disertissimi funderent, uti nova atque inusitata ex te laudum argumenta promanant. Tanta enim abs te in utroque terrarum orbe late patenti imperio, et maiestate tui generis parta est salus, et eximia tui spectabilitate corporis, animique praestantia tanta felicitas comparata, ut isthaec ipsa digne narrasse citra cuiusque eloquentissimi exempla cumulasse laudibus putaretur. At vero ad has verborum angustias, quibus sponte naturae prae tua magnitudine laboramus, illud praeterea urget incommodum, quod quas laudis significationes lingua omnium, quotquot unquam floruerunt, regnatrix et domina exquisierit, ac merito vix sufficerent tuo, eas in suis principibus exornandis Romanorum ignoratio vel obsequium ferme omnes

120 ―
exhauserit. Siquidem ab iis alius «terrarum rector» est dictus, cui, immenso oceani tractu intentato, alter orbis imperio moderandus restabat; alius «nationum praesidium et columen», quas vix dimidiato sol lustrabat curriculo, quasi vero nullis aliis gentibus allucens facem, reliquum sui orbis spatium esset irrito decursurus; alium «generis humani» dixere «delicias», quo sane plurimae ingentesque nationes oblectarentur, sed intra certos terminos (metu an invidia?) conclusae. Te vero, rex potentissime, quibus vocabulis designabimus, nedum laudibus efferemus, qui gentes vi innumerabiles, locis infinitas, dubio hispanici dominatus subsidio, omnium rerum festinantes ac trepidas, hoc ipso, quod tuas esse volueris, sospitasti; tuoque unius nutu tantum imperium constitit, quod non montibus, non ripis, non litoribus terminatur, sed fines, quatenus per rerum naturam licet, porrigat extendatque; et quos populos, ut respexisti, incolumes feceras, modo, iis dum te praebes conspiciendum, beatos facis?

Quas igitur dignas grates tibi habeamus oportet, rex diligentissime populorum, qui post rerum caput Hispaniam, primum omnium hoc regnum, hanc urbem tua augustissima praesentia recreasti? Omnes sane omnium ordinum cives, in laetitiam hilaritatemque diffusi, eas tibi habent, maximo principi maximas, infinitis virtutibus ornato innumeras, aeternis beneficiis affluenti immortales. Ita sentiunt vulgus; ita prudentes intelligunt. Sed illos infantia praepedit; hos modestia attinet; me mei muneris officium impellit ut dicam. Tuae modo erit clementiae ex summo maiestatis culmine in haec ima descendere, et illum, spero, humanitatis capies fructum, ut noveris quantum super fastigium humanarum laudum emineas.

Augustiora Christi triumphalis sacra celebrabamus, quum, regiae classis, Caietam appulsae, iucundissimo excepto nuncio, extemplo felix omen accepimus te per dies omnium festivissimos ad huius regni appulisse oras, qui tecum omnia ad nos prospera feliciaque conveheres. Ibi qui priores eam exceperunt famam, e vestigio undique per urbem alacres erumpentis

121 ―
iucunditatis quaerere socios; et universi sibi ultro citroque plaudentes tantam novam rem gratulari. Laetabantur iuvenes se iam illum visuros diem, quem narrando demirentur minores: gaudebant senes se tanto bono superstites, cui longa maiorum series praerepta esset. Adversis acti prosperisque florentes in spem erecti, illi malorum finem, hi meliorum exordia quam mox expectabant. Quae tum vota concepta divis uti nimbi, et mens illa motuum terrae potens tandem aliquando in nostra Campania desaevirent, neu innocentissimae regioni iniustam apud te conflarent invidiam. Tu, aeternorum luminum rector, nostras omnium curatissimas audisti preces, ut anni tempora iamdudum promiscua constantius aequabiliusque moderares, quo nostrae orae genius suo se ostentaret regi laeta veris facie, nempe sua. Hos de te sermones cuncti cives in multam illam noctem conserebant; haec sensa per quietem, si quae ullum inter tam flagrantia desideria amplexa est, agitabant.

At, ubi, postera luce, te Baiis constitisse et tonantia et percussa aera renunciarunt, civitas universa ita immodico tuae propinquitatis gaudio elata est ut ipsa laetitia per fora discurrere, tecta subire videretur. Et in ancipiti, qua urbem adires, alii complere litora, alii vias occupare; pars summa tectorum, quamplurimi collium speculas superarunt, qui eminus cominus te conspicerent. Non imbecillum aetatis quemquam, non valetudinis fastidium, non denique sexus pudor attinuit, quominus oculos augusto tui expleret insolitoque spectaculo. Pueri enim suum delicium, suum robur iuvenes, suum senes levamen, aegri suam salutem visere cupiebant. Cumque morae impotentes, universi eiusmodi desideriis aestuantes, odiosum cessare tempus incusabamus, quod pigrum tui visendi velocissimum desiderium effecerat, vix tandem ad Pausilypum promontorium conspecta classi, quam laetae illae voces et quam alacri spiritu ad coelum usque sublatae! — En sol regum ab occiduis undis nobis exoritur! — Atque interea rerum dum Mergellinae Olympiaeque praeterlegeres oram, sensim nostri crateris undae liquidiores fiebant, amoeniora litora, ridentiores colles, sol ipse illustrior: augustior huius urbis fieri

122 ―
facies visa est. At ubi in hanc terram egressus es, Deus immortalis! ut aquae abyssus, seu ignis, seu quod magis naturae lubet et philosophis ignoratur, ab imis terrae visceribus tua sensit iucunda pondera; et formidandam vim illam, qua immota movet, inconcussa quatit, tibi refraenavit ac pressit. At enim, ubi primum de regiis aedibus frequentissimo populo visurum visendumque te praebuisti, inter laeta omina, quibus omnia personabant, qualem in fabulis per machinam deum aliquem, talem te ad nos de coelo descendisse spectavimus.

Et sane, uti usuvenit quod maiorem longinquitas conciliet principibus reverentiam maiestatis, maxima erat de te, Philippe, nostra omnium opinio, quum abs te immodestum terrarum spatium dissiti agitabamus. Te namque observabamus inclyti Galliarum Delphini natum, cui et inter quaesitissima Minervae studia agitanti, praestantiora huius tempestatis ingenia floruerunt, et discriminosissimas subeunti Martis aerumnas quisque fortissimus vel hostium extimuit. Te Ludovici Magni magnum excolebamus nepotem, hoc est ab eo Galliarum rege progenitum qui teterrimas Regni seditiones oppressit; qui ab novis religionibus sacra patria vindicavit; qui in Pannoniam, Lusitaniam, Belgas, Sequanos, Mediterranei maris insulas, Aphricam, Americam, legionibus classibusve missis, decimum aut plus eo imperator, suo partim ductu, partim auspiciis, maxima bella confecit; qui imperii gallicani fines quoquo versus protulit, ampliavit; qui inter arma, iuxta pacatis, omnes bonas pacis artes fovit, nutrivit et aluit, authoritate apud hostes gravissima, fide in socios integerrima, aequitate in suos singulari regnum obtinet regulam normamque reliquorum; sed et qui, incredibili prudentia ac pene divina omnium regum sanctiora consilia permeans, uti natura universarum rerum virtutes, ita is omnium principum mentes in se unus complectitur. Te denique eius monarchiae regem venerabamur, cuius fines, si quis oculis vellet describere, universam aetatem percurrens, ante vitam absolveret quando te regnatorem Europa, Asia pium, munitum Aphrica, opulentum America veneratur; et rerum natura ipsa Mediterraneum Oceanumque in brevissimum

123 ―
fretum tibi ad Gades extenuavit, ut inde terras omnes et universa orbis terrarum interna externaque maria ex arbitrio moderares.

Tot tantasque maximi regis et ab stirpe et ab regno laudes omnes augustissima tui praesentia superavit ac vicit. Nec vero ei maiestatem conciliasti ingenti classe, nam paucae huc nostrae triremes advexerant; non illustri pompa et triumphali in urbem ingressu, nam paene privatus subieras; non paludamento aut corona conspicuus, siquidem modestissimo ornatu, tanquam non regnaturus, sed rusticaturus adveneris. Et tamen, ubi te ad regiarum aedium menianum, mox ad solarium inter plures aulae proceres promiscuum infinita illa multitudo conspexerat, ut filii occulta et insita necessitudinis vi ignotos parentes, ita maiestatis virtute suum te regem agnoverat. Et adeo tui ab Gallia praemissae icones nequicquam ad agnitionem iuverunt, quod illico culparemus authores, qui cum maxime augustissimam tui speciem referre conati sunt, nec eximiam oris honestatem, nec caelestes vultus virtutes quicquam ad tui imitamentum expresserint. Tam laeta enim serenitas frontem explicat, tam suavis in oculis coeli color viget et in colore coelestis vis luminis eminet, tam gratus candor oris, quem roseus pudor subinde tingit, tam iucunda totius habitus incessusque cum decore gravitas temperata, tam veneranda undique ex te maiestas emicuit, ut, si vetustus mos vigeret ut formosissimus quisque deduceretur ad regnum, te iam maximum regem oculis legissemus. Et vero, si nobis qua maiestate polles, minor apparuisses, non te in imperio, sed in te imperium suspiceremus; et cogitandi ordo et natura has primum de te notiones in cuiusque animo explicuisset: — O sorte nascendi felix, quem ius regnorum et fas gentium ad tantam evexerint monarchiam! — Sed nihil sane horum: quin, te conspecto, inter plausus illae voces impetu proruperunt: — O digne, cui tot regna subiaceant! O merite, cui sol nunquam occidat! O par, qui tantum modereris imperium!

Quid ego referam, ut tíbi, de navi egredienti, laeta occurrerit nobilitas et senatus? ut alacres ad officium magistratus

124 ―
convenerint? et, a te ad manus ad orationem incredibili admissi clementia, qua capti admiratione discesserint? Inde satis alii vixisse, te viso; alii tandiu porro vivendum esse praedicabant quo tuis divinis vultibus explerentur. Ita et eo die et aliis, quacumque progressus es, frequentes confertique undique ad te concurrere, tibi obversari, te subsequi, comitari, praevertere: nec quicquam aliud per hos dies quam te unum spectare possunt. An non quemque nostrum, hoc mortali corpore gravem, is nunc erga te regit amor, quo coelum regitur? qui nihil aliud exoptamus, nec alium nostrorum finem bonorum credimus, quam te intueri, tuis delectari vultibus, in te nostras omnium felicitates, te in nostris publice privatimque bonis contemplari. Ita quicquid nobis obversatur, regium videtur; regium, quicquid sentimus. Adeo nos supra nosmetipsos tuo ad nos adventu evexisti ut iam alio obtutu urbis intueamur magnificentiam, alio soli ubertatem coelique risum, alio populi frequentiam nobilitatisque amplitudinem. Et, cum primis, quam splendidiora illustrioraque tuorum monumenta maiorum, te visente, visa sunt? Certe Caroli i aliorumque Andegavensium regum tua praesentia allevatae sunt tumuli pondere religiosae reliquiae. O qui fuerit ille regiorum cinerum sensus! quae tacita magnos manes gaudia pertentarint! cum longis seculorum post decurrentibus orbibus, ex sua stirpe augustissimum germen exortum sit, qui tantam rerum summam adeptus est ut eius ditionis id regnum particula videretur, in quo ii summis potentes opibus pollentesque regnarunt.

Quid igitur est, quod tibi a nostris, supra solida boni civis officia, hanc miram benevolentiam, incredibile hoc studium, hanc intensissimam pietatem conciliavit? Num tua maiestas? At meram tremimus. An nostra amoris abundantia? At tuum est infra meritum. Fortuna forsan? At ea in animos tam late diffusum et aequabile imperium non obtinet. O viri sapientes, qui id maximopere exoptabatis in vita, ut amabilissimam virtutis imaginem homines oculis suis videre possent, o quam vellem hic praesentes inter nos ageretis! Nam de pulcherrimo nostri principis corpore, pulchriores quam

125 ―
dici aut fingi possunt, miraremini provenire virtutes: quin, si natura modo dissimularetur, certe virtutem ipsam tali corporis habitu putaretis indutam, qualem, ut nostra fert religio, ex aethere purissimo caeli mentes, ubi lubet, sibi conformant et aptant. Nam et ab decoro honestae faciei vultu concinnoque civilium membrorum commensu formam supra quam feminae, ab artuum nervorumque firmitate vim supra quam hominis, ab praeclaris regiûm officiorum exemplis virtutem supra quam viri suspiceretis. O factum bene rerum omnium auctor et efformatrix natura, ut qui novum rerum ordinem in terris erat explicaturus, eum ad talem animi corporisque formam effingeres ut oculorum sensui obviam faceret imaginem speciemque virtutis, qua homines excitati, capti, inflammati, non metu, non vi, sed sponte sua ad optima vitae instituta revocarentur!

Iam video te, augustissime rex, intelligere in quo verser loco, mihi difficili, tibi gravi, hoc est de tuis virtutibus me esse dicturum. Sed, quamvis hic tua erubescat modestia, ea adeo non me ab incoepto deterret, quin impellit ut istinc alacer prima sumam exordia. Nam sive virtus sit, sive virtutis color, certe pudor praeclarissimum est tuae divinae indolis specimen ceterarumque tuarum virtutum maximum documentum. Ecquis sane temperet laudibus, cum cuius legibus innumeri populi ac gentes parent, qui supra leges eminet, cui quicquid placet abit in iussa legum, eum viderit vel ad importunas supplicum preces, vel ad opportunas procerum suggestiones erubuisse? An quis te maior adest cuius te pudeat? Certe maiorem te videt sol neminem. Cuius igitur pudet? Tui ipsius. O robustissimum argumentum: te illum esse, qui id solus agas, quod ageres coram sole! Sed cuius rei pudet, ubi nullum abs te peccatum? Irritum tui pudorem putare nefas. Igitur tam perfecte vitam instituisti, ut ab ea errasse, legum dominus, intelligas, ubi nos, legum servitia, nihil declinatum putamus. Ecquibus humanae virtutis exemplis tuas illustraverimus laudes, cum viri virtute gravissimi eorum sibi dent veniam, in quibus tute tibi non parcas? Enimvero frustra conamur humanis te laudibus exornare, qui unum, te maiorem,

126 ―
vitae exemplum proposuisti: Deum. Idque adeo tua caelestis erga eum pietas confirmat, ut, statim atque ad nos perveneras, luculentissimum et primum virtutis documentum edideris, quum non longa navigationis incommoda, non nova urbis facies, non frequentia nobilitatis officia te quicquam morata sunt: quin recta in regium sacellum, ac pene solus concederes, et Deo Optimo Maximo pro secundo appulsu vota singulari exsolveres castitate. Quantam porro tui admirationem in animis omnium excitasti, et quam impensa studia quotidie in te advertis, ubi Deum adis et sacris ades: quae dum operantur, ad christianae humilitatis exemplar compositus ac venerabundus, non in terrena, ut magnifica, ut conspicua, aciem dirigis oculorum, sed unum Deum contemplaris: non alia dicis quam bona verba. Itaque gravius per te quam per sacerdotum quemlibet vel pontificum Deum edocti sumus, cum a te, regum maximo, tanta cultum religione videamus. Quid enim huius est nisi quia proxime Deo accedis, optime noscis, et quantum noscis, tantum etiam veneraris? O pietas aeternis laudibus decoranda, quot ex te aliae quantaeque nostri principis virtutes, veluti rivi ex sacro fontis capite, derivantur! Hinc illa incredibilis temperantia, clementia admirabilis, praedicanda facilitas, invicta animi celsitas, iustitia singularis.

Nonne dignum immortali gloria deputemus, quem pro Italiae salute ac tranquillitate suo ductu imperioque decertaturum, connubii adhuc fumantes toedae, aetate florentem, Ludovicae Mariae novae nuptae amantissimum, a praeclarissimo incoepto attinere nequiverant? Quanta istic claret tua reipublicae diligentia, Philippe, qui prius pace regnum, deinde sobole regiam fundare studeas? quod animi in cupiditates imperium eminet? Id certe rationis regnum homines agitarent, nisi eam vitium labefactasset originis, et tum liberis darent operam, cum sit opus. Sed neque id unum est tuae incredibilis temperantiae, neque primum exemplum. Nam quotidie tuis adsumus prandiis tuasque spectamus coenas, unde quis enarret quam bona virtutis fruge expleti discedimus? Non enim longa ferculorum pompa, non machinosae epularum struices

127 ―
in oculorum fastum ornantur, non fracta symphonia personat, non parasitorum scommata, non scurrarum dicacitates aures irritant; sed regia ciborum frugalitas ditat mensas, modestum silentium exhilarat: neque discinctus aut soleatus accumbis, sed iuxta ac in aciem descensurus. Tu tibi structor, tu tibi carptor non in multum diei noctisve te invitas, sed per brevissimum temporis spatium innutriris. O aurei seculi prandia! o heroicorum temporum coenae! in quibus non quam multum voluptati, sed quam parum naturae satis sit, satisfiat, et inter regias, nedum liberales, mensas victus magis capiatur quam cibus. Nam ille Bacchi modus quam admirandus? quem puri fontis latices, ac ne hi quidem ipsi refrigerati (moribus alioqui probatae deliciae) perdunt magis quam temperant! Vos huc, vos, viri sapientes, accerso: suntne vestrae coenae cum his regiis comparandae, ubi non argutulis verborum tricis, sed miris rerum exemplis vitae moderationem potentissimus regnator edoceat? Et tamen quid maius instat, quod te ad mensam exhibet humana specie angustiorem, cum qui ad id virtutis spectaculum frequentissimi fere semper conveniunt, ita eorum oblecteris corona, ora et vultus tanta oculorum diligentia et sedulitate intuearis, et in eo sensu nisi totus, ita certe plurimus occuperis ut nihil aut pene nihil animi tui possit superare gustatui. O principem modestissimum, qui epulas non sumptuositate, sed tui publicitate magnificentissimas exhibes! O vita scilicet regia, quae in conspectu agitur populorum! Itaque tua victus temperantia haud minorem spectavimus somni lectique modestiam. Te namque vidimus (futura aetas, crede narrata, nam vidimus) meridiantem quiete magis quam sopore, cubantem sopore magis quam somno capi. Numne id efficit moderatio ciborum? Sed nec venatio (quam belli effigiem saepe ludis proximus imperator) labore aut lassitudine somnum tibi quicquam graviorem accersit. Quid igitur est nisi ignea et vivax vis animi, ocii impotens et ignara desidiae? Sed an aulaea distincta gemmis, pegmata in admirationem extructa, aurea fulcra in leones aut aquilas conformata, pulvinaria ex peregrinarum avium infarcita pennis, et quae alia
128 ―
naturae infirmitates fecere delicias, tibi lectum instruunt et adornant? O in summa potestate rerum admirabilem rerum modum! Cui peruanum mexicanumque regnum infinitam auri argentique vim conflat ac ferit, cui Gangeticus sinus uniones ac gemmas profert, cui innumerae manus artes in tot regnis late florent ac vigent; eius quasi caelibis lectulum modestissimo cultu stratum vidimus mirabundi.

Sed tantae tamque mirae modestiae quantae item et quam rarae addunt se comites facilitas et clementia! Quando et illustri et obscuro loco nati promiscui ad te adeunt, preces fundunt permixti, indiscreti tuam potentem adorant manum, nec tenuiores proceribus fortunam invident, nec proceres tenuioribus impertitum dedignantur honorem: ita omnes incredibili tua exples benignitate. Cuique ad te penetrare licet dum velit; omnes tua clementia admittit; tua innocentis securitas submovet neminem. Non adeunti deductor quaerendus est; non commendator precanti; non deprecanti patronus. Quamobrem aula, ad tui exemplum in summam humanitatem conformata, facilis, ita universis patet ut tibi, o rex clementissime, qui talem in regno patriae curae similitudinem refers, ut merito «nationum parentem» appellare te liceat. Atqui tuam istam tantam mansuetudinem, ut rara, ut praeclara invicta animi et ardua celsitas excipit, qua cuncta sublimia superas, omnia excedis excelsa! Quid? tuus ille mos gravissimus, ut nihil mireris humana, annon id est expressissimum vultus sapientiae lineamentum? O quam admirabilis in te est nexus et catena virtutum! Nihil magnum, nihil novum, nihil insigne te advertit, quod cuncta sublimi animo magnificentiora praeveneris. Sed nec ea, quae pro tua non sunt dignitate, forte fastidis aut despicis: quin pro tuae magnitudinis modo, quae te non digna sunt, soles tua dignatione dignare. Quid, si quod amplissimum es adeptus imperium, infra te putes? Nam quid aliud sibi volunt illa maris, quae subis, pericula? illa navigationis, quae perfers, incommoda? durum vitae, quod instituis, genus in castris? Certe non aliud evincunt, quam quod non tam pulchrum tibi sit in imperio vivere

129 ―
quam pro imperii salute pati; et summae rerum praeesse humanum, perturbationum regnum agitare divinum putes. Sed quis par est ut pro merito dicat quanta insit in tuis rescriptis iustitia? in consiliis prudentia? in sermone gravitas et, quod magis est, in ipso aetatis flore consummatissima? O quam falsos experti sumus philosophos, qui in iuventa solam virtutis indolem laudari posse existimarunt! Hominibus quidem vulgo sera virtus venit, ut quibus ex graviore luto natura finxit vehicula virtutis praecordia: tibi vero, qui ab coelo ducis originem, ex purissimo mobilissimoque aethere conformavit, ita ut non tam annos praecoci sapientia praevertis quam maturam virtutem velocissimo comitaris ingenio. O rerum gestarum scriptores, quae vobis praeclara et ampla pacis bellique argumenta Philippus processu aetatis praebebit, quem tot laudes ab viris virtute summis affectatissimae, ultro vixdum plene puberem anteveniunt! Hac igitur corona virtutum gemmis conserta coelestibus, hoc syrmate honestatis, divini solis picto coloribus, priusquam regalibus ornatum insignibus, te nobis conspicuum demonstrasti: an id ut ostenderes te maximo imperio fuisse dignum antequam imperares?

Nostra aetate minores ex hoc intelligite, posteri, quantum inter Philippum et Carolum v aliosque nostros optimos principes interfuerit. Siquidem ii urbem Neapolim non prius ingressi sunt nisi instructa maiestate venerandi, ut principalis religio suis adderet virtutibus decus: hic privatim adit ut, suis hominis virtutibus, principis augeat dignitatem. Ecquis sane referat hesternae diei candorem, lumen, laetitiam, qua regali per urbem pompa rex augustissimus equitasti? Praeteream aulaea auro sericoque contexta ubique praetenta; sileam temporarios arcus pro curiis magnificenter extructos; taceam titulos ingeniosissime tibi inscriptos; missos faciam equos indole tum maxime generosa ditissime phaleratos; confertas puerorum et splendide instructas familias, militum acies, usquequaque processurus eras, extenuatas. Quis enumeret proceres eorumque ornatus ad magnificentiae modum describat? quot cives ex regni municipiis ac praefecturis confluxerint? quot

130 ―
viri principes ac legati ab Italia convenerint? qui amplissimi romani principis senatores candenti ostro nitentes coierint? honestissimas matronas gemmis auroque graves, magistratus, pontifices, sacerdotes quis unquam recenseat? Et in tanta hominum copia, virorum lumine, rerum splendore, in viis, de aedium fenestris, de tectorum fastigiis, tu omnibus unus totum magnificentiae spectaculum in ea pompa exhibebas; et quacumque procedebas, ita omnium in te unum advertebas obtutus, ut dicere non dubitem eo die te suis oculis Italiam gestavisse. Quae tum omina tibi pio felici augusto concepta! quae vota tibi hostes debellaturo nuncupata! quas in laudes quove impetu laetitia simulationis ignara prorupit! ut illam tralaticiam «regum decus», illam celebrem «incrementum regnorum», usitatam illam «catholicae religionis praesidium», crebram illam et maxime usurpatam «universa hilaritas», ex tuis missilibus desumptam, audiveris.

Atque utinam Deus fecisset immortalis ut mihi hic tanta vis dicendi suppeteret, tam uberes eloquentiae fontes erumperent, tanta copia superaret, ut quot quantisque beneficiis hanc civitatem, hoc regnum ornaris, auxeris, cumularis vel pressissimo stylo complecti possem! Qui, principio adveniens, illa patriciorum ordini praeter spem, praeter fidem benefacta promulgasti ut neapolitani divi Iohannis equites neapolitanae classi duces ac praefectus imponerentur, et Gadibus, Hispaniarum claustris, vir hinc patricius praeesset ex ordine. Mox, ut significares quanti nobilitatis faceres fidem, neapolitanam equitum dudum scriptam legionem illo incredibili beneficio decorasti ut et iis praetorii custodiam concrederes et ipsis turmarum ducibus praefecti optionem remitteres. Hinc quo rusticae plebes et multitudo urbana, qui te maximum colunt, optimum etiam sentirent, uno edicto, plebi populoque neapolitano dimidium, quod pro frumento penditur, vectigal remittis, et universitates civium tributorum reas, novis propositis tabulis, ingenti aere per totum regnum universas absolvis. Nec tua beneficentia terris tantummodo terminatur, quin in coelum etiam caput inserit, qui divo Ianuario, nostro maiorum

131 ―
gentium indigeti, universae hispaniensis monarchiae tutelam permittis ac patrocinium: et, mira rerum conversione, beneficii collationem in opis implorationem commutas. At enim quae tua benignitas non finitur loco, ea nec tempore coërcetur: qui noxios criminum labe lustras et innocentiae restituis; oboeratis solvendi diem amplias et eorum integras fidem; cuncta legum beneficia a decessoribus collata regibus sanctissime rata iubes; et universa ab hoc regno constituto aliorum benefacta tu una liberalitate complexus es. Itaque in nos tuis beneficiis exornandis ipsam regni maiestatem, si fas est dicere, profundere videaris: nam, ut fortunae adversis occurras, leges relaxas; ut conscientiae labes deleas, fasces dissolvis; ut laetiorem agrorum facias cultum, fiscum deminuis; ut domi abunde sint necessaria vitae, militare aerarium attenuas; ut foris ad virtutem milites excitentur, iis te ipsum donas. Itaque omnia te optimo plena. Terrae, defatigatae iam, allevatis tributis, ab aratro quiescunt, et boves per prata palare seiugos, et sponte telluris luxuriare segetes sub umbra spectat desidiosus agricola. In tenui cuiusque lare, relaxata annona, pueri circum parentes cariores dant iocos laetaeque Cereris dona ludunt. Tuo beneficio devincti, noxii innocentiorem induunt mentem, aere diruti, luxum exuunt et desidiam; milites tui custodia superbiunt; pagani tua magnificentia rem cumulant; sacra tua religione gaudent; tui laetitia profana gestiunt; privatae res tua praesentia instaurantur; tua authoritate publicae confirmantur. Ecqua unquam via tuam in nos beneficentiam occludis? Tuo augusto spectaculo oculos recreas; tuis laudibus aures permulces; tua hilaritate corpora reficis; tuis exemplis ad virtutes excitas animos. Maiestatem huc intulisti, et urbs augustior facta est; humanitatem, clementiam, probitatem ad nos importasti, et civitas beatior evasit; delectatus es indole civium, et generosior prodiit; Neapolim te dignam putasti, et in regiam orbis terrarum abiit celeberrimam.

Qua igitur digna ratione tam expositae, tam obviae, tam honorificae beneficentiae, quantum est meritorum momentum,

132 ―
tantum possimus agere gratiarum? Certe in eo te fastigio, Philippe, Deus Optimus Maximus collocavit ut referre grates, si fieri posset, id ipsum superbum sit et ingratum. Sane id est tuae liberalitatis precium; ut, cum in quos eam conferas, semper apud eosdem solida integraque sit gratia, eam tibi agere iuxta sit ac debere. Igitur, quando gratiis referendis opes, agendis verba non suppetunt, saltem tantae beneficiorum moli par esset nobis vastitas animorum ut possemus habendo concipere. Nihilo tamen minus, si non ut decet, at uti licet, si non ex merito dignas, at pro officio veras agimus grates vobis, sanctissimae leges, quae hispanicum ita fundastis imperium ut regnorum successionem natura dirigeretis. Grates tibi, recepta coelo mens, Carole ii, qui tuo supremo elogio quem regnorum iura ad successionem vocabant, eum tua designatione accersisti. Grates tuae foecunditati, iam inter sydera allecta, Maria Anna Christina, quae et hispanico et gallico imperio regni subsidia parasti. Grates tibi, Ludovice Magne, qui Philippum agnoscere successionem volueris, illo universo terrarum orbi salutari iussu, quo indoles visus es commutasse virtutum; et, cum maximam Borbonio nomini monarchiam quaesivisti, tum maximum dedisti moderationis exemplum. Grates denique tibi, regum dator, Deus Optime Maxime, qui ita regnorum vices ab anteacta temporum aeternitate regis ac temperas, ut hodie per te Philippus regnaret. Dedisti regem regno: omnium salus, conserva. Parasti regnum regi: fortuna bellorum aspira. Maximum imperium servasti, optimum regem legisti: aeternitatis parens, perenna.
133 ―

IV In morte di Virginia Pignatelli‐Bonito

duchessa dell’Isola
(1720)

Virginia Pignatelli, napolitana, di Giovan Battista e di Lucrezia pur Pignatelli, nell’anno 1656 nacque nella famiglia de’ príncipi di Strongoli, uno de’ molti rami di quel gran ceppo che diffonde la sua chiarezza fin nell’America, per l’ampia e ricca signoria del Vaglio: retaggio che in questa casa, per lato materno, pervenne dal gran Cortese, conquistatore del nuovo mondo. Giunta appena agli anni dell’umano discernimento, fu commessa all’educazione di suor Caterina Pignatelli, sua zia, nel monistero detto di Regina Coeli dell’ordine di Sant’Agostino, e quivi fu nell’arti della pietá e del signoril costume diligentemente educata. Tosto, nella prima etá di marito, fu data in moglie a don Giulio Cesare Bonito duca dell’Isola e consigliere del re nel Consiglio detto di Santa Chiara, al quale con felice feconditá, e molto piú con saggia educazione, diede ed adornò di nobili virtudi ben otto figliuoli, cinque maschi e tre femine, in ciascuno de’ quali ella seppe inspirare una singolar gentilezza, talché questa virtú sembra loro famigliare. Le figliuole vivono ne’ chiostri, a Dio consegrate; il duca è il sostegno oggi della scuola cavalleresca; fra Filippo ha applicato l’animo agli studi cosí ameni della toscana poesia come severi della filosofia e delle matematiche, e ne coltiva stretta amicizia con don Alessandro Riccardi, avvocato [fiscale] del Consiglio d’Italia in Vienna, e con Agostino Ariani, primario professore di matematiche nella regia Universitá di Napoli. Due altri figliuoli, cioè don Luca e don Lodovico, vestito l’abito cassinense, sopra l’etá in quella religione fioriscono per le dottrine migliori della filosofia, della teologia, de’ canoni e dell’eloquenza: frutti della buona coltura

134 ―
della saggia madre, che, vedova, gli educò con quell’arte la qual sola produce alle famiglie felicitá. Nella conversazione civile dilettavasi di uomini i quali ad una grande letteratura unissero altrettanta morale virtú: onde ella fu stimata degna di essere annoverata alla nostra adunanza di Arcadia col nome di Atalanta Poliade. Tra costoro fu egli il piú frequente il padre don Benedetto Laudati, abate della congregazione cassinense, uomo per dottrina e bontá di vita chiarissimo, e ’l padre Tommaso Pagani, ornamento de’ padri dell’Oratorio, da’ quali volle anco avere gli ultimi ricordi dell’immortalitá, nel passaggio ch’ella vi fece in etá di settantaquattro anni a dí 24 febbraio l’anno 1720. La singolar pietá de’ figliuoli le fecero celebrare sul cadavero un magnificentissimo funerale nella chiesa dei Padri girolamini, ove lasciar volle la sua spoglia mortale: la qual pompa serví di stimolo agli spettatori, che in gran numero vi convennero, di rammentare con piú vivezza di dolore le grandi virtú delle quali ella aveva adorna tutta la vita. Né men sensibile riuscí una tal perdita alla mentovata ragunanza degli Arcadi, del cui cordoglio entrando noi a parte, abbiam qui proccurato di dargli qualche sfogo col mettere alla pubblica vista la seguente inscrizione sepolcrale:

Alla
saggia e valorosa donna
ATALANTA POLIADE
di antico sangue
e per pregi di dardo e di sampogna nobilissimo
nata
che a lei mentre visse
la riverenza e l’onore
di tutti coloro che la conobbero
tesserono
di rare lodi corona immortale
LAUFILO TERIO
con questa testimonianza
del comun dolore di Arcadia
sopra l’onorata urna
con mente china e casta mano
sospende

135 ―

V In morte di Anna Aspermont contessa di Althann

madre del cardinal Michele Federico d’Althann
viceré di Napoli

Orazione premessa alla miscellanea poetica raccolta per l’occasione da Francesco Santoro.

(1724)

Quel divino consiglio eterno — il qual, per vie ad ogni quantunque de’ mortali acuto intendimento chiuse e nascoste, dall’infinito lor principio le umane faccende di tutti i tempi, cosí menome delle picciole famigliuole, come grandissime di rinomati imperii, con egual cura e diligenza a’ suoi imperscrutabili fini suavemente guida e conduce, — dentro quella stessa indissolubil catena di cagioni e di effetti, con la quale i luminosi fati dell’eccellentissima casa Althann co’ suoi liberi decreti dispose, annodò ancora i nostri bassi destini: ché noi, i quali innanzi al corso di presso a sei lustri per le nostre non meno deboli d’ingegno che di arte povere forze, con una orazione in di lei morte, ornammo la vita di Caterina d’Aragona duchessa di Medinaceli, madre del viceré di que’ tempi, menassimo tant’oltre l’etá in grado di regio lettor d’eloquenza che nella morte di Anna Maria Aspermont, incomparabile contessa d’Althann, madre dell’eminentissimo Michel Federico cardinale d’Althann, il quale di presente in nome del nostro augustissimo re siede al governo di questo regno, ora tessiamo la diceria funerale. Ma il sommo e sovrano pregio di stima,

136 ―
onde sotto i governi assoluti la facondia unquemai adornar si possa, a chiunque voglia dall’onesto e dal vero estimar le cose egli dee questo certamente sembrare: che quegli uffizi che, vivendo la libertá o di Atene maestra o di Roma signora del mondo, essi figliuoli adempievano — i quali, ne’ supremi onori de’ padri, per isplendore di gravi affari di pace o di grand’imprese di guerra in immortal fama saliti, essi, per dichiararsi eredi della lor gloria e porsene in possesso del rispetto comune e della pubblica affezione, le loro virtú e gesta con belle ed ornate orazioni nelle popolari adunanze sponevano, — quelle stesse parti ora da’ príncipi ad uomini valenti in ben parlare sieno commesse, sí che costoro prendano a trattare la causa della pietá, delle lagrime e del dolore de’ grandi. Quindi di leggieri s’avvisa la molta difficoltá di adornare con egual compiacimento e degli uditori e de’ congionti una tal sorta di argomenti, perché o nelle freddure delle adulazioni non si precipiti, o non si rimanga molto di sotto al merito de’ subietti lodati: il qual temperamento era facile a tenersi tra gli ’stituti ateniesi o romani, poiché nelle lodi famigliari la modestia regolava i dicitori sí che non facessero né torto al merito de’ defunti con dirne meno, né oltraggio alla libertá delle ascoltanti corone con dirne piú, ma soltanto uguagliassero i lodevoli fatti con giustizia di concetti e con degnitá di parole.

Ben questa gran principessa ne libera dal secondo timore, perché tanta luce di vera lode in lei, vivendo, rifulse, cosí comune delle due gran case, tanto Aspermont, onde uscí donzella, quanto Althann, dove entrò sposa, come propia di valorosa donna e madre d’eroi, che di sé lasciò forte dubbio se ella fosse salita sui modelli piú perfetti dell’eroine, o pur quelli fossero in lei discesi per formarne un naturale ritratto. Però questo istesso timore, quinci schivato, ci fa quindi temer l’altro opposto: che per quanto si erga, non che la nostra per natura e per fortuna umile e bassa, ma ogni generosa e felice facoltá di ben porgere, non ne può giammai tanto dire che non isformatamente piú lasci ad intender delle sue lodi.

137 ―
Qui sí che noi desideraremmo la moderazione d’alcun de’ suoi chiari e riputati figliuoli, il quale, su l’esemplo della di lei sapienza e virtú formato, ne darebbe l’idee giuste dell’essemplare, e ne vestirebbe d’un costante dolore, e quale ad eroi conviensi, per la sua amarissima perdita, acciocché questa nostra orazion fosse di pungente stimolo agli uditori di alto grado per imitare, a quei di bassa sorte per ammirare la virtú intiera. Adunque, poiché ci è niegato per gli nostri corti talenti spiegarvi in maestá tutti i rari e chiari pregi che ’l corpo, la mente e ’l cuore di questa gran donna a maraviglia adornarono, mi studierò almeno farlavi vedere in proffilo, attenendomi a quella lode che, quantunque propia del sesso, però come seme i frutti, cosí contiene i maggiori beni delle repubbliche e degli Stati, qual ella è di virtuosamente educar le famiglie; e vi esporrò in comparsa, come di fuga, Anna Maria Aspermont Althann feconda, saggia e felice madre di chiarissimi eroi.

E, sul bel principio, la chiarezza del sangue onde Anna Maria era uscita, il qual da Fiandra, qual da sacro fonte, attraversando Germania, andò a porre altro capo in Boemia, è tanto illustre e cosí cónta ad ognuno, che la famiglia Aspramonte, semplice e schietta, senza fregi ed ornamenti, si fa distinguere tra le prime nobili case d’Europa. E poi sono in grado tanto eminente le lodi propie di questa gran donna, che a chi è vago di ammirarla per le sue personali virtú, tal sarebbe trattenerlo in contemplare l’antichitá e splendore della di lei nobilissima origine, come ad uomo, che ami dilettarsi di mirare una statua nella quale l’arte maestra, emendati i difetti della natura volgare, la insegnasse a meglio formare i suoi parti, altri il divertisse ad osservare l’oro saldo finissimo, del quale il maravigliosamente disegnato getto si rivelò. E poiché m’avveggio che i vostri desidèri anelano veder costei, quale la fama da per tutto gridolla, per educazion di figliuoli inclita e rara donna del nostro mondo, io m’asterrò ancora lodar di lei le singolari doti, delle quali ornolla una

138 ―
largamente benigna natura, perché in mezzo quinci a quattro generosi fratelli e quindi otto sorelle gentili, come in mezzo a tante matutine e tenerelle rose ed altrettanti freschi e rigogliosi gigli, ella tenesse il pregio di piú bel fiore, tra per bellezza che vestiva il delicato corpo, e per grazie che animavano la bellezza, e per ingegno che vive, per memoria che pronte, e per avvedimento che accorte, discrete e convenienti facean le grazie: le quali cose tutte son volgarmente credute far bella e leggiadra la virtú agli occhi del corpo. Ma — perché dell’occhio della mente il propio sole è la veritá, la propia luce è l’onestá, il propio giorno è la saviezza, nel qual giorno, nel qual sole, nella qual luce gli spiriti vedono sopra le sue eterne idee la guida e l’accordamento de’ colori immortali che fanno il bello della virtú — tanto egli sarebbe sporvi questi pregi caduchi, tutti divisi e soli dal valor vero, quanto che io, o sciocco o importuno, vi dassi a vedere ameni siti di luoghi e deliziose praterie al buio di tenebrosissima notte. Altri poi logorino il tempo delle dicerie in adornar di lodi l’educazion de’ subietti lodevoli, de’ quali per avventura stata ella sia o privata la virtú, o ’l merito mediocre, e trattenghino gli uditori sugli abbozzi, perché dalle imperfezioni essi traggan diletto di vedergli sopra i loro disegni a compimento condotti. Oltreché egli sarebbe qui certamente abusare della vostra aspettazione dimorando io nelle lodi dell’educazione d’Anna Maria fanciulla, le quali sono in buona e gran parte di altrui, cioè lodi de’ suoi parenti, ove l’argomento propio a esporsi da noi è l’educazione di Anna Maria fatta madre, la quale per pietá e religione, per diligenza ed industria, per moderazione e giustizia, per fortezza e sapienza, e finalmente e sopra tutto per una costanza invitta incontro il genio del secolo, che sembra non d’altro dilettarsi che di corrompere e d’esser corrotte le buone e belle indoli della gioventú, ella è a maraviglia ricca di lodi non solo propie di lei, ma affatto nel mondo singolari.

Ma, quantunque di nulla ornate, pur conferiscano al nostro argomento l’antica chiarezza dell’origine, per quanto la

139 ―
virtú nobile, per gli lunghi continovati esercizi di tanti avoli fatta abito e quasi natura della famiglia, la facesse da molti príncipi ambire madre di generosissima prole, la bellezza del corpo e ’l sano vigor dell’etá — che co’ buoni sughi le rilevava e ritondava le bianche e delicate membra, e col buono spiritoso sangue le inaffiava la vera soavitá del colore — la facesse sospirar madre di bellissima prole, e finalmente le certe speranze fiorite di una pia, saggia e dolcemente austera educazione gliene facesse desiderare il frutto d’una valorosissima prole. E noi, oltrepassando tutto il tempo ch’era giá scorso fin dal dí ben avventuroso che la contessa Anna Maria, uscita dal nobilissimo coro delle damigelle dell’augustissima imperadrice Eleonora e menata in moglie dall’eccellentissimo Michele Venceslao conte d’Althann, consigliere intimo di Sua Maestá cesarea e chiarissimo per isperimentato valor di consiglio nelle cariche di ambasciadore alle Maestá di Polonia e di Svezia; e, di tanto marito, a capo d’anni, con felice feconditá fatta madre con d’intorno una ben numerosa famiglia di sedici figliuoli tra maschi e femmine, onde poi queste per parentadi, quelli per comandi d’armi e per impieghi di lettere o innestarono o fruttarono al nobilissimo nome Althann titoli eccellentissimi di cariche, Tosoni d’oro, «Altezze» ed «Eminenze», in mezzo a cotanto illustre spessa corona si vide e udissi o ripartir loro massime ed esempli di eroica virtú secondo la differenza de’ sessi, o confondergliele per la natura ad entrambi i sessi comune.

Ella primieramente loro sovente diceva che ogni qualunque obbligo di cristiana pietá, quantunque menomo, debba di gran lunga anteporsi ai doveri piú seriosi della civiltá, e gravemente appruovava loro il detto coi fatti: la quale, finché visse, non intralasciò giammai le stabilite ore, altre destinate a porger prieghi al nostro sommo Signore Iddio, altre nella lezione di vite di santi, altre nella meditazione delle cose sublimi ed eterne, e particolarmente nella Vita di Giesú Cristo ad imitar proposta dal pio gran cancellier di Parigi: ben avvisata la saggia donna che la vita di quel Dio‐Uomo, la quale,

140 ―
senza forza d’armi, senza arguzie di filosofi, con la degna sublimitá de’ dogmi d’intorno alle cose divine, e con la somma equitá de’ precetti d’intorno le cose umane, insinuò la religion cristiana dentro le due nazioni, una la piú dotta, l’altra la piú potente di tutti i tempi a noi conosciuti — tra’ greci, dico, e romani, — l’imitazion di quella stessa, insegnata efficacemente nelle famiglie, può e deve unicamente conservare le cristiane repubbliche che sono sopra la cristiana religione fondate: massima invero, se per tutte le cristiane genti utilissima, per gli regni e Stati ereditari dell’augustissima casa d’Austria, non che utile, affatto necessaria, i quali sono gli argini della cristianitá, dove l’ottomana potenza rompa l’orgoglio di stendere la tirannide dell’Alcorano piú oltre nelle parti dell’Occidente.

Era ella grandemente innamorata dell’ordine, sovente quel sacro motto ripetendo che le cose ordinate sono da Dio, il quale, perché ordine eterno, è l’infinita bellezza, la quale per intendere della mente a somiglianza di quella del corpo, ella ivi spicca e risalta ove le membra sono bene allogate ne’ luoghi loro e con giusta simmetria ben si corrispondon tra sé e ben s’intendono tutte insieme nel tutto. Talché la principal sua cura era che nella sua corte tutti si contenessero dentro i loro doveri, i figliuoli e le figliuole serbassero tra sé que’ rispetti che da essi a vicenda richiedevano ed il sesso e, in ciascun sesso, l’etá. Diceva pur, con l’Appostolo, che essa doveva essere riscattatrice del tempo, il quale, prezioso piú che l’oro e le gemme, si vendeva da altri a vilissimo prezzo di ozio, il quale, perché non fa nulla, val quanto il nulla. Onde, quanto parca nel vitto, tanto frugale del sonno, cosí tardi si rendeva al riposo del letto, come di buon mattino si levava per esercitare men osservati i rigori della pietá, mentre la sua prole e la sua corte dormivano, perché quindi col suo esemplo o tardi gli lasciassero o presti si ricevessero a’ travagli del giorno: i figliuoli ad apprendere le arti nobili, le figliuole i gentili donneschi lavori, alle quali ella, con le sue damigelle siedendo in mezzo, consolava la pena

141 ―
dell’imparare o co’ forti o co’ saggi, e gli uni e gli altri luminosi, racconti di detti o fatti di valorosissime donne.

Ma io deggio innoltrarmi in parte della sua grande ed ammirabil virtú, cotanto in alto sopra i miei pensieri riposta, che io dispero affatto poterla aggiugnere, avendo io a ragionare di una pratica di morale, su la quale ella formò tutta la sua vita di valorosissima madre: che coloro i quali insegnan costumi, diceva ella, debbiano mostrar con la mano ciò che insegnano con la lingua. Vengano ora a petto di questa filosofia i savi di Grecia, i quali o dentro i deliziosi orticelli degli Epicuri, o per le spaziose e magnifiche logge de’ Zenoni dipinte da’ divini pennelli, o per gli lunghi e verdeggianti viali dell’Accademie piantati di vaghi ed ombrosi platani, e provveduti a dovizia di tutti i comodi umani, né nauseati né afflitti o da mogli che infantano o da figliuoli che ne’ morbi languiscono, con tumor di parole o con arguzie di argomenti ragionano dell’imperio della virtú sopra il pazzo regno della fortuna — a cui per giugnere, insegnano o pratiche di vita impossibili alla condizione umana, e, con gli stoici, disumanarsi e non sentir passione alcuna, o pericolose, con gli epicurei, da sètte di filosofi a divenire brutte mandre di porci, regolando i doveri della vita col piacere de’ sensi; o dar leggi e fondar repubbliche nel riposo ed all’ombra, che non ebbero altrove luogo che nelle menti degli eruditi; — vengano ora ad udire — che dissi, «udire»? — vengan pur a vedere questa gran madre insegnare egualmente i suoi figliuoli d’entrambi i sessi che avvertissero e riflettessero nelle pratiche della vita civile ch’ella menava; ed aveva ben onde fosse osservata non solamente da’ suoi figliuoli, ma ammirata ed imitata dalle sue pari.

Rigorosa e severa circa le leggi de’ Cesari sopra di sé, benigna e clemente circa le leggi sue sopra de’ suoi vassalli, ripartiva verso i superiori un generoso rispetto, verso gli eguali una signoril libertá, ed un contegno cortese verso i soggetti; — attenta a’ complimenti dettati da ragione di umanitá, non da capriccio di alcun piacere; — efficace nelle protezioni

142 ―
del merito virtuoso, non o di brutta utilitá o d’indegnitá dilettevole; — forte in difendere dall’altrui strapotenza gli oppressi, la cui giustizia facea suo punto, non giá ’l suo punto la lor giustizia; — raccolta ne’ pensieri, circospetta nelle parole, moderata nell’azioni, vergognosa in udire le lodi sue, increscevole d’intrattenersi alle detrazioni di altrui, delicatissima nell’emendare i difetti de’ suoi, e sempre faccendo sembiante o di compatire o di scusare, o di fare ogni altra cosa fuor che riprendere; — semplice negli abiti, particolarmente vedova; — liberale, non prodiga, dicendo spesso buttarsi bruttamente ciò che possa esser buono ad altr’uso: la qual parsimonia le nudriva la facoltá d’essere quanto tarda e considerata nelle promesse, tanto esatta e religiosa in adempierle, dicendo pure doversi necessariamente una delle due praticar nella vita: o attendere o non promettere; e di essere altresí cotanto liberale, quanto la fu, co’ bisognosi, come orfane, pupilli, vedove, e sopra tutto co’ poveri che languiscon nelle prigioni.

Tanto la contessa Anna Maria era osservante de’ doveri piú commendati in un certo modo che comandati dalla giustizia distributiva, la qual pur confina con la generositá e con la grandezza dell’animo! Or degli obblighi senza indulgenza alcuna ingionti dalla commutativa, come ella fosse stata severa esattrice con seco stessa, quanto egli resta ad immaginare! Ella non altro imprimeva, non altro iscolpiva negli animi teneri de’ suoi parti che quella massima di vita socievole, sparsa del piú vivo lume della naturale ragione: «Ciò che non vuoi per te, non devi fare ad altrui». Ma, perché io non sembri riprendere i costumi de’ grandi, quando sono le mie parti lodarne solamente la rara virtú, ridirò, quali appuntino ci sono state dalla fama rapportate di Praga, le sue parole, quando non con aria di severa censura, ma deplorando il dissoluto lusso del secolo, diceva alle volte: — Con qual coscienza vanno a dormire o si appressano a’ santi sagramenti quegli anniegati ne’ debbiti che essi han contratti per ispese non necessarie di greggi, di cavalli e di cortiggiani, di

143 ―
livree e di cocchi carichi d’oro, di pranzi e cene prodigalissime, che, potendo, non pagano; non potendo, scherniscono, ma non ingannano Iddio?

Sopra sí robuste massime esempli cotanto risentiti dovevano essere, come sopra incavature eterne, altissimi impronti onde gli animi teneri de’ garzonetti Althanni da Anna Maria, loro a maraviglia forte e saggia madre, s’informassero delle civili. Vediamo or come dalla medesima si composero alle virtú militari.

Ella, la saggia madre, sopra i pranzi e le cene, quando le fantasie de’ generosi giovinetti erano irrorate da novelli spiriti, e perciò piú facili ad accendersi di gloria alle immagini delle battaglie, delle rotte, delle vittorie — perché gli esempli domestici muovono piú che gli strani, e le case Aspermont ed Althann ne avevano entrambe di grande rinomea doviziosissima copia, — ella raccontava loro le chiare imprese de’ lor maggiori e gli accendeva per la dura e travagliosa strada di Marte ad imitarle, a gareggiarle, a superarle. Adunque egli fu sempre vero che le nazioni le quali osservano santamente dentro la religione e le leggi, risplendon fuori in guerra con le vittorie dell’armi; e dove in casa ben s’insegnano con la famigliare disciplina le civili virtú, ivi le repubbliche e gli Stati fioriscon di fortissimi e sapientissimi cittadini. La virtuosa educazione della contessa Anna Maria contribuí di valorosissimi personaggi all’imperio di Germania, che co’ loro consigli e pericoli servissero alla fortuna ed alla gloria di ben tre Cesari, di Liopoldo, di Giuseppe e di Carlo, in tanti gravissimi affari di pace e di guerra, se mai altre volte dubbi, aspri e ritrosi, piú di tutti certamente nella guerra della successione della monarchia spagnuola.

La quale, per matrimoni e retaggi e per la felice audacia de’ Colombi, uscita da’ suoi confini, oltre mare e i Pirenei, in una insolita forma per tutti i secoli scorsi innanzi non mai veduta — ne’ quali gl’imperii si distesero sempre per continovi di confine in confine e non interrotti progressi, — ella

144 ―
per salti si sparse in tanti reami e provincie d’isole e continenti di Europa, con fortezze nell’Africa, con regioni nell’Asia ed oltra l’Oceano, creduto prima il termine eterno posto dalla natura all’ambizione delle conquiste, poi dalla spagnuola fortuna finalmente rotto e varcato, in una immensa parte d’America ed un gran numero d’isole dell’Indie nell’Oriente; talché diede apparenti motivi a taluni ingegni di dotti uomini d’adularla eguale all’imperio romano nel maggior di lui splendore e grandezza sotto gli Augusti. Ma, per la sua novella ed in tante, sí grandi e sí lontane provincie distratta forma, dovutasi governare con nuove massime, e per una necessaria dissimulazion de’ monarchi, che amaron meglio reggerla dal gabinetto, divenuta in fatti governo di grandi, andò a dividere tra essi gl’innesausti tesori che colavano nel suo erario; e, servendo a tanta loro grandezza crudeli destini, che falciarono sempre i bei rampolli del ceppo regnante, il vasto imperio, presso a cencinquant’anni tramandato di solo in solo, venne finalmente, nella morte di Carlo ii, a restare senza re e senza forze, nel tempo istesso che la Francia, confinante alla Spagna e alla Fiandra e imminente all’Italia, per gli felici progressi della sua armata fortuna, a cui, se non ispianava, almeno non barrava il violento rapido corso la libertá degli altri Stati d’Europa, indifferente spettatrice delle conquiste che per lo corso di cinquanta e piú anni di guerra ella avea riportato dagli spagnuoli, e ne aveva quasi della terza parte accresciuto il fiorentissimo suo reame. Onde Lodovico xiv, pieno di sí lunga e grande felicitá, finalmente per portare il nome Borbone sopra il trono di Spagna, non per ingrandir piú la Francia sopra le membra sparte della monarchia spagnuola divisa, mandò il duca d’Angiò Filippo, secondogenito suo nipote, a porsi in possesso de’ regni nella lor capitale. Quindi, temendo l’Inghilterra alla sua libertá di religione ed al suo arbitrio delle paci e delle guerre d’Europa, a cui spesso mostrava Lodovico dal suo vicino Cales Giacomo figliuolo del di lei re, nudrito co’ dogmi di Roma ne’ sensi della pietá e tra gli esempli di Versaglia circa le
145 ―
massime del governo; e disperando per l’avvenire cosí nell’Oceano i preziosi traffichi delle Spagne e dell’Indie con gli spagnuoli, come della libertá del Mediterraneo per gli porti di Messina e di Magone aperti a’ soli galli ed ispani, sedendo Filippo alle fauci di tutto il mare Interno su lo stretto di Gibilterra; — Portogallo, mortal nemico delle Castiglie, temendo il gran torrente delle forze francesi, che, ridondato da’ Pirenei, attraversando la Spagna amica, li veniva sopra a portarlo o a sommergersi nell’Oceano o con gran pena a salvarsi dal naufragio nel suo Brasile; — temendo Ollanda alla sua libertá, alla quale si era felicemente condotta col sottrarsi alla Spagna per le occulte forze della Francia vicina; — la Savoia, la quale era cresciuta tra l’eterne gare di queste due potenze per lo Stato di Milano, che la costituiva con vantaggio posta in mezzo a due perpetui nemici, temendo alla sua sovranitá e, per essa, alla libertá dell’Italia, la quale aveva riposato presso a duecento anni alla sacra e veneranda ombra del capo della Chiesa, il quale in Roma si riverisce e teme padre de’ príncipi cristiani; — e finalmente la Germania non mai avvezza ubbidire ad imperii stranieri, anche de’ fasci e delle toghe romane, a cui servirono tutte le nazioni, e gelosa serbare tra l’Alpi e ’l Reno l’augusto nome de’ Cesari e l’unico alto dritto di ergere gli Stati in reami ed in sovranitá assolute le signorie: — queste potenze tutte, altre dopo altre, s’unirono in lega di guerra e presero a parteggiare la causa del nome austriaco, ed a portare Carlo arciduca d’Austria alla monarchia, e ’l riconobbero re di Spagna.

Onde si accese ed arse da per tutto la memorevol guerra, che, per apparecchi di eserciti terrestri e di armate navali, per arti di guerreggiare ad entrambe le parti ben conosciute ed a vicenda lungo tempo sperimentate altresí; per macchine guerreggiatrici che col fragore e co’ danni avanzano di spavento i fulmini di esso Giove, non che le alepoli o sieno l’espugnatrici delle cittá de’ Demetri; per istratagemmi di condotte; per disperata virtú di battaglie e di assedi; per istrepiti di vittorie, delle quali eran trofei le conquiste d’intieri

146 ―
regni e provincie; per moltiplicitá e distanza di luoghi ove fu fatta, in Italia, al Reno, nelle viscere di Germania, in Fiandra, nelle falde di lá de’ Pirenei, nel cuor di Spagna e fin nell’ultimo Portogallo; ed in ciascuna di queste parti con tante forze, che ivi sembrava essersi gittata sopra tutta la mole della gran guerra, sí che ella in ogni una sua parte arebbe occupata la curiositá di tutte le nazioni; per varietá di fortuna in tutte queste parti costante in ciò, che fossero presso ad esser vinti color che vinsero; per furor di geni divisi tra le due parti, che pareggiavano gli odi delle guerre civili; e finalmente per eventi cotanto diversi o contrari all’espettazion de’ consigli, che non altrove ci fu con piú gravi argomenti appruovato che la providenza divina, anche per gli trasporti de’ sovrani, essa è quella che regola con giustizia le faccende degli uomini: — questa guerra, per tutto ciò, non è punto da conferirsi a quella d’Alessandro con Dario, il quale con tre falangi macedoniche, in due conflitti e non piú, contra genti delicate, molli ed avvezze a vincer fuggendo, ebbe la felicitá d’impadronirsi della monarchia persiana; — nemmeno da comporsi a quella di Cesare e di Pompeo, nelle cui parti si divise tutto il mondo romano, nella quale la disperazione di ferocissimi occidentali ubbidiente a’ comandi di Cesare, e ’l lusso, il fasto e la delicatezza d’Italia, di Grecia, d’Asia contumace alle savie condotte del gran Pompeo, ne’ campi di Farsaglia diffinirono a favor di Cesare la contesa del principato del genere umano. Ma ella è unicamente da porsi a petto della seconda punica guerra, fatta nel secolo della romana virtú piú robusta e dell’acutezza africana piú prosperosa — di cui appresso furono quasi trionfi la Macedonia, la Grecia, l’Asia, il Ponto, l’Armenia, la Siria, l’Egitto, che furono acquisti d’Alessandro, — e, vinta in Cartagine l’Africa, e quindi le Spagne, le Gallie e la Bretagna, essendo mancata alla romana virtú la cote cartaginese, né restando a Roma altro fuori che vincere e debellare, ella, con le civili guerre, vinse, dentro, la sua libertá, e sotto Cesare trionfò di se stessa.
147 ―

Poiché in questa guerra si vide la maravigliosa inaspettata discesa dalle Alpi in Italia di un altro Annibale, ma che guerreggiava con la fortuna dell’imperio romano. E, dove nella seconda cartaginese terminarono le sconfitte romane, indi quasi principiò questa guerra; ed in Ocstet, dopo lungo girar de’ secoli, ritornò la gran giornata di Canne, ove i primi impeti francesi, ne’ quali i Galli son piú che uomini, sostenendo Eugenio fintanto che, con l’ali della vittoria, il Marleburgo volò in Donavert a rinforzare la battaglia, e quattordicimila francesi, dopo i primi conflitti meno che donne, buttando a terra le armi, lo stesso giorno vide nel mattino la Germania, presso che soggiogata, far la sera tremar la Francia come giá vinta. Pur non usata la fortuna della vittoria, e come non da Canne a Roma, cosí non si corse da Ocstet con l’armi vittoriose a Parigi. Ne’ Tallardi i Varroni risursero, che dopo cosí gran rotta non disperarono della salute di Francia. Né mancarono i Sifaci re di Numidia ne’ duchi Bavari, che, caduti nella solita infelicitá delle francesi allianze, il giorno avanti potentissimi sovrani di Germania, il giorno appresso ne partiron raminghi. La tempesta di Ticino e di Trebia tuonò contra i francesi a Tellemont nella Fiandra, nella quale, come quella che fu all’Europa presso a duecento anni perpetuo teatro di Marte, tutte le cittá sono fortissime piazze, ed ognuna, materia stata innanzi di aspre e lunghe guerre ed assedi, poi tutte in una giornata all’austriache vittoriose insegne spalancaron le porte. Il turbine di Trasimeno contra i medesimi scaricossi in Turino, dove come di un gran corpo moribondo la spirante vita tutta nel cuor si raccoglie, cosí la libertá dell’Italia tutta in quella cittá si ristrinse; e, faccendo ivi difesa Wirrigo di Daun, e pòrti nel maggior uopo i soccorsi da Eugenio alla sua Savoia, furono rotti in una giornata sessantamila francesi; i quali non ritruovando ricovero nelle piazze del Piemonte, dianze smantellate dalle lor mani, quelli, che testé erano stati piú fissi e duri che i ghiacci dell’Alpi in mezzo al verno in espugnar le Verue, di lá dall’Alpi, come a’ soli estivi le loro nevi, si dileguarono in torrenti, e dovettero abbandonare a

148 ―
Carlo l’Italia. Ammirò l’etá nostra da Germania usciti altri Scipioni negli Staremberghi, i quali portarono nella Spagna la guerra in casa a’ nimici, per indi liberarne l’altre parti afflitte di Europa: ma a Filippo, intieramente rotto in Ispagna e ricoverato in Francia, difendendo la sede de’ regni la solitudine e ’l guasto, se egli non poté ivi finir la guerra col conservare il grande acquisto, quale per gli ampi e dalla natura arsi persiani confini, salvò la sacra persona di Carlo con la gloriosa ritirata che dalle piú infeste viscere della Persia con altrettante poche truppe fatta avevano i Senofonti. E la Spagna, la qual pensava di udire i danni della guerra dalle lontane provincie, vide spesso le notti crudelmente emular la luce del giorno con gl’incendi de’ suoi paesi; vide la sua monarchia divisa, la qual avea creduto, con l’appoggiarsi alla Francia, mantenere unita per l’avvenire, come si era mantenuta per lo innanzi col comun sostegno delle forze dell’Europa contra la Francia; vide depressi i suoi grandi, che si eran lusingati di piú ingrandire, fatta loro eterna amica l’emola eterna della loro grandezza. Ma la Francia pur ebbe ne’ Vandomi i suoi Fabi, che, ovunque amministraron la guerra, in Italia, in Fiandra, in Ispagna, le sostennero lo stato pericolante; ne’ Villarsi ebbe i suoi Marcelli, che in Fiandra mostrarono al mondo potersi pur una volta vincere l’Annibale italiano. Né finalmente son pur mancati in questa quelli, che si risparmiarono nella seconda guerra cartaginese, gravissimi danni, e tardi e difficili a ripararsi, di risuonanti rotte navali; e quelle vele di Francia, che, altiere, avevan solcati i golfi del Mediterraneo e, gonfie di spavento, avean portati gl’incendi alle Genove ed agli Algieri, nelle acque di Malaga rotte dall’armata degl’inghilesi e ollandesi, come vaste sparte membra, squarciate e gravi d’acqua e di sangue, furono dall’onde rivomitate ai lidi della Spagna e dell’Africa. Però quelle stesse isole, Sardegna, Baleari e Sicilia, che diedero i primi fomenti alle guerre cartaginesi, sono state l’ultima materia di questa; la Sicilia, di un’altra in terra crudelissima ed in mare dispendiosissima guerra, il qual regno pur cadde in seno alla fortuna
149 ―
di Carlo; e ’l porto Magone, come Gibilterra, dagl’inghilesi possentemente afforzato, sembra con le sue contumaci superbe moli aspettar feroce ed altiero altre tempeste di armi.

In questo gran moto del mondo scosso, le cristiane potenze, quanto stanche, tanto non erano ancor satolle di danneggiarsi ben venti anni di sí aspra crudele rovinosissima guerra, ché pur tanta fu la durata della seconda cartaginese. Ma in questa né mancò pure una simil sorte. Perché l’Inghilterra — stimando essersi assicurata bastevolmente della libertá del Mediterraneo con Gibilterra e col porto Magone, l’una e l’altro in sua forza, e su la risoluzione che ’l porto di Messina con la Sicilia restasse in potere di emolo eterno di Francia; di piú l’Ollanda esser pure bastevolmente coverta dagl’impeti francesi con la barriera che appellano della Fiandra spagnuola, in potere di Austriaci piú di prima vicini; e finalmente alla casa d’Austria essersi perpetuato l’imperio nella persona di Carlo, con due grandi aggiunte e di Fiandra e d’Italia; e per tutto ciò sembrandole essersi il suo equilibro degli Stati restituito all’Europa, ed essere giá essa sicura della servitú fuori — ritornò dentro al suo naturale turbolento con le sue fazioni. Delle quali quella de’ regii persuase ad Anna regina, che, con piú deprimer la Francia, la qual proteggeva la causa del soglio Stuardo, insolentirebbe certamente la fazion della libertá, e sopra gli altri suoi scellerati esempli aggiugnerebbe pur questo di trascinare dal trono al ceppo anco lei. Cosí quella, che stata era la piú potente alliata, ed aveva per venti anni in Germania, in Ispagna, in Italia versati i Tamigi dell’oro, fu la prima a disunirsi dalla lega della guerra; onde l’altre potenze vennero tratte al congresso della pace. Ma, perché il comun timore della libertá dell’Europa, che facilmente l’arebbe accordate, egli frattanto, per la morte di Lodovico xiv, cessò, in suo luogo succedettero tante speranze diverse di particolari utilitá, che, urtandosi le une con l’altre, davano forte a temere che non di una sola grande, la qual aveva loro inaridite le sostanze pubbliche degli erari, si destassero tante guerre minute, che, come tanti piccioli incendi, avessero finalmente ad incenerirla.

150 ―

Frattanto muore Clemente xi sommo pontefice, e manca il padre comune de’ príncipi cristiani, che, ammonendo, esortando, riprendendo, frapponendosi, agevolava la quiete universale del cristianesimo. Quindi si temé altro fiero torbido nembo, per piú secoli non mai veduto infuriare nella cristianitá, che quelle ire onde ancor bollivano i petti de’ sovrani, e con la guerra si erano piú sfogate che soddisfatte, non andassero a prorompere in uno scisma. In quel medesimo tempo de’ nostri ragionevoli sommi timori, i quali una fama atroce facevano crescere in ispaventi, che ’l gran tiranno de’ turchi dall’invano per le sue armi investito e battuto Corfú, ricevutosi con una grande armata navale, quanto intiera di legni, altrettanto carica di vergogna, e nell’ultima guerra d’Ungheria in due giornate con due gran rotte riportata la perdita di due vaste provincie, di Belgrado e di Temiswar, fremendo si pentiva non aver esso nella guerra della monarchia spagnuola seguíto gli esempli de’ suoi maggiori e non essersi approfittato delle discordie de’ príncipi cristiani, i quali han sempre soluto unire in leghe con la loro paterna autoritá i soli sommi pontefici romani regnanti in Italia; nella quale, per brieve tratto di mare esposta a’ turchi, e debole e divisa, essi, con la santa religione, fanno argine alle inondazioni dell’armi ottomane, diroccatrici de’ sacri templi, incendiatrici de’ casti altari, profanatrici de’ nostri santissimi sacramenti. Fra tanti sofferti danni, tante presenti difficoltá, tanti imminenti pericoli viveva ansiosa la cristianitá, e timorosa anelava di vedere nella sede di Piero riassiso il suo capo. Quando Michel Federico eminentissimo cardinale d’Althann, con la sua sapienza, fortezza e zelo di Dio e di Cesare, tanto si adoperò che, disponendo cosí le cose della sua Sposa la divina particolar providenza, in picciol tempo, con gloria della Chiesa di Dio e di Cesare, primo principe cristiano, Innocenzo xiii fu acclamato pontefice.

Consola gli aspri tuoi dolori articolari, gran principessa, con queste novelle sí ben corrispondenti alla tua pia, forte e saggia educazion de’ figliuoli; e perdona se tanto tempo ti

151 ―
abbiam perduta di vista, abbagliati dal fulgor della gloria che diffonde la sacra porpora del degnissimo tuo figliuolo, la qual risplende perciò d’assai piú viva luce ed in giorno vie piú luminoso che le porpore, nelle quali chiusi i Tigrani re d’Armenia, con diletto di Roma spettatrice e con invidia de’ Tiberi, entrando in teatro, sembrarono vestiti di un manto di candentissimo fuoco, che, qual favoleggiano i poeti, dal sole avesse furato Prometeo. La nostra, invero, fu colpa, ma colpa umana, che ammiriamo i robusti e vasti pini, e ’l diletto degli occhi toglie alla mente il piacere d’una maraviglia piú grande, che a’ loro piccioli semi, ne’ quali erano disegnati la loro vastitá e robustezza, in buona parte si debba; appunto come nelle lodi della tua educazione contiensi tanta gloria di gesta del tuo figliuol cardinale. Se non piú tosto cosí lungo divagamento egli è stato un seguir l’ordine della providenza divina, la quale, per tanti, sí grandi e cosí vari avvenimenti di memorevolissime guerre, ad occhi veggenti ci ha dimostrato come, ella, disponendo la splendidissima serie de’ fati Althanni, conduceva a suoi eterni consigli le cose della sua dilettissima Chiesa. Ma, poiché fu luminoso il trasporto, piú ci affidiamo nella tua mansuetudine che ci perdoni colpevoli, che nella nostra ragione onde ci abbi per dritto ad assolvere. Poiché la viva norma, la viva legge della greca eloquenza, nella diceria della Corona, la quale è la corona di tutte le dicerie, con maravigliosa arte si dimentica affatto la difesa de’ rei, e tutto divaga nella rammentazione de’ propri suoi rilevantissimi servigi fatti alla patria; ma la rammentazione de’ suoi servigi fatti alla patria è l’unica potente ragione la quale assolve i suoi rei.

L’esorbitanti circostanze, che la guerra della spagnuola monarchia ne narrò per farci concepire la sua grandezza, sono state come ombre sopra le quali spiegasse gl’immortali suoi lumi la gloria dell’eminentissimo cardinale d’Althann, il quale, col suo ardentissimo fuoco di caritá, servendo all’esaltazion della Chiesa, egli fece pronto riparo alla salvezza di tutta la cristianitá; e tal grandissima opera di questi è ’l frutto maggiore della tua pia, forte e saggia educazion de’ figliuoli. Onde

152 ―
tra le valorose moderne donne tu ben puoi gir altiera sopra l’antica madre spartana, che all’altra ateniese, la qual le mostrava i ricami finissimi lavorati con le sue mani, tu all’incontro, additando i tuoi figliuoli, de’ quali ora sopravvivono Michel Venceslao, consigliere attuale intimo di Stato di Cesare, e Michel Ferdinando, suo general di battaglia, e tra essi il gran Michel Federico, puoi ben rispondere: — Ed io ho fatti questi lavori a gloria di Dio e di Cesare, — come quella, mostrando quattro belli e feroci giovani, disse: — Ed io ho fatto questi quattro lavori per la libertá dell’imperio di Sparta, a cui, con la vittoria peloponnesiaca, Atene delicata sottomise la libertá del suo imperio. — Ma tu, della spartana di gran lunga donna maggiore, nemmeno di tanta giusta gloria ti vanti, perché la temi di troppo brieve confine discosta dall’umana superbia; e, bramosa solamente di quella gloria che sempre va in compagnia dell’umiltá dello spirito, tra i fieri cruciati dell’artitride tormentosa, tra’ quali fosti sovente, con ammirazion de’ circostanti, osservata con eroica fortezza strozzare in petto anche i gemiti, con edificazione delle tue piú confidenti, pur spesse fiate, sotto la ferocia de’ suoi spasimi, fosti udita dire, con la Serafina spagnuola, quelle piene d’amor celeste forti parole: — Co’ tuoi dolori, o mio Giesú, qui sega, qui brucia, costí perdona.

Tra questi di vera eroica cristiana costanza santi esercizi, Anna Maria Aspermont, valorosissima contessa d’Althann, ricevuta prima l’assoluzione appostolica, che ella aveva da Clemente xi sommo pontefice domandata, nell’ora nona del giorno tredici dicembre l’anno millesettecentoventitré, nel settantesimo ottavo della sua etá, rendette la grand’anima a Dio, dentro l’ottava della Immacolata Concezion della Vergine, la qual chiamava la festa sua; e, con l’abito della di lei religione, nella pur di lei chiesa volle essere in Praga seppellita. Non è tanta perdita degna di lagrime femminesche, che appena cadute s’inaridiscono, né di sospiri violenti, e, perché violenti, per poco durano: l’une e gli altri, turbini di fantasie commosse dagli austri di popolare eloquenza, la quale ha un regno

153 ―
per ciò poco durevole, perché tirannico sopra gli animi, che, sul bollore delle dicerie, con la perturbazione gli trascina a deliberare. Tal vita merita contemplazion di filosofi; tal morte merita eterne congratulazioni, che da per tutto: — O beata lei! O lei beata! — le acclamino. Tu, di lei figliuolo eroe, eminentissimo Michel Federico, che ne governi, ci commandi che la piagniamo, la desideriamo all’eroica: ché ’l vero piagnerla è rifletter nella sua vita, il vero consolarci della sua morte è l’ammirare, il dilettarci, l’imitare le sue virtudi immortali.
155 ―

VI In morte di donn’Angela Cimmino marchesa della Petrella

Orazione premessa alla miscellanea poetica dal Vico stesso promossa e curata per l’occasione.

(1727)

Se tra le laudevoli eroiche usanze romane fu quella fuor di dubbio lodevolissima che i defunti i quali, o per luminose arti di pace, o per fatti egregi di guerra, si erano, vivendo, segnalati e distinti, eglino in loro morte da’ piú stretti congiunti, come da’ figliuoli i padri, le mogli da’ mariti, i fratelli da’ fratelli, con ischiette e gravi dicerie fossero pubblicamente lodati, acciocché non solamente le propie famigliari lodi a quel popolo immortale con modesta veritá si sponessero, ma ancora, se stati ve ne fussero, ché pur esservi stati vi abbisognava, non andassero elleno scevere ed immuni dagli occulti difetti: oggi nella morte della virtuosa e saggia donna Angiola Cimini marchesana della Petrella, tale accorgimento in noi, scrivendo questa, destano la schiettezza, la gravitá e la moderazione degli attenenti che le sopravvivono, i quali forse anche tutti taciti e soli, in leggendola, grandemente offenderebbe ogni leggieri eccesso in che o l’alta stima di lei vivente o il gran dolore della sua immatura ed acerba morte trasportato ne avesse. Ma quest’istesso rispetto alla modestia di persone cotanto ben costumate ci rende, dall’altro canto, troppo difficile la condotta del lagrimevol funesto argomento: perocché, per non gravare di ben nato rossore i loro gentilissimi animi,

156 ―
dovremmo noi in buona e gran parte del merito scemare le lodi della valorosa donna che si compiagne. Laonde qui ci farebbe mestieri della maniera ateniese di ben parlare, penetrevole e dilicata, propia da lodare di presenza anche gli stessi filosofi. Però un tanto e sí raro pregio di ben porgere la natura delle nazioni concedé unicamente a’ valentuomini di quel popolo, che ’n valore d’umano ingegno lasciossi per lunghi spazi dietro quanti altri mai fino alla presente etá si condussero da quel tempo, che fu il giusto punto della sua virtú ingentilita, quando, fiorendovi i Socrati con le Aspasie, fu la cittá del raffinato buon gusto in tutte le cose che possono mai toccare i sensi, intender la mente, spiegar la lingua; e ’n tutte, sempre il severo della virtú con la soavitá della maniera temprando, soddisfaceva il cuore che quel popolo umanissimo serbava in petto della sua Minerva, la qual fu da’ saggi poeti intesa nelle loro favole la sapienza, ovvero il buon gusto di Giove. Nulla però di manco, ciò che dall’indole comune della nostra favella, non che da’ nostri particolari talenti e propi studi ci vien negato, egli ci è, per nostra miserevole buona ventura, somministrato e pòrto dal subbietto medesimo: conciossiacosaché dobbiamo dimostrare una donna la quale, a tutti i saggi uomini che ebbero la sorte di conoscerla e riverirla, fece intendere i tempi piú colti della gentilissima Atene, siccome quella che fu il loro grande esemplo della rara difficil tempra onde si mesce e confonde il soave austero della virtú. Che sará l’argomento, non giá eletto da noi per segno dove, in forza di riflessione propia di animi riposati e tranquilli, volessimo con arte od ingegno indirizzare le sue lodi, ma è la fiaccola e ’l lume che, ’n questa nostra densa notte di passione, in ogni parte che essi si rivolgano, raddrizza a sé, come a centro di luce, tutti i nostri della sua nobil vita giá informati pensieri.

Ella di Gioseppe Cimino, avvocato fiscale del real patrimonio, e di Anna d’Arieta Crespo, saggia e generosa donna, di nobile origine castigliana, nacque Angiola in mezzo a

157 ―
numerosa quinci di cinque gentilissimi fratelli e quindi di quattro gaie e leggiadre sorelle lieta festevol corona; e fu l’ultimo pegno che della prima amicizia, e perciò la piú fida di quante mai doppoi si contrassero nel mondo, l’amor coniugale dá a coloro che l’onorano e riveriscono. E cominciò ella a veder la luce del giorno e a bere l’aure vitali in una casa che tutta rifulgeva di pietá e di religione e spirava da ogni parte soavi e grate virtú civili. Perocché ella nelle faccende dello spirito regolata era dal padre Antonio Torres, celebre sacerdote, sapiente, il quale, molto meglio che Platone la pagana, insegnava la cristiana virtú non iscompagnata da una santa civiltá e da una costumatissima gentilezza. Laonde, perché la pietá verso Dio e la religione è la principale di tutte le idee che nascono con essonoi, siccome ella perciò è la base e ’l fondamento di tutte le altre morali e civili virtú, cosí per alto consiglio della provedenza divina, prima di tutt’altre, nelle menti tenere de’ fanciulli ed incapaci di raziocini, con esempli, i quali signoreggiano sopra il comun senso, ella ecci destata dalla iconomica disciplina, per la quale, nella luce del divin culto cominciata a spiegarsi la nostra mente umana migliore, si renda docile e ben disposta ad acquistare dappoi tutti gli altri, come secondi, cosí minori abiti virtuosi. Per tutto ciò senza dubbio la cristiana morale, che ’l padre Torres saggiamente temprar sapeva con le piú amene e dolci maniere di una civiltá virtuosa, trasse le prime linee, sulle quali tal si abbozzò Angiola, qual poi si compié nell’idea testé da noi proposta per ragionarne.

A misura della grande disposizione al ben essere, che è vivere con virtú, vero essere dell’uomo, di che ella ritrovò il grande agio in provenendo da tali genitori in tal casa, la graziosa Natura la vi mandò doviziosamente adorna di tutti i doni che sono in sua signoria, cioè o che appartengono al corpo o che si traggittano alla mente dal corpo. Ed arricchilla di acuto ingegno, che sopra tutto curavano e piú che ogni altro pregio dell’uomo amavano gli ateniesi, che furono gl’ingegnosissimi di tutte le nazioni, fin da’ loro tempi eroici

158 ―
narrando esser natio della loro terra attica Dedalo, che è ’l carattere poetico dello ’ngegno. E ragionevolmente, perché lo ’ngegno è il sale dello ’ntendimento, che condisce di giocondissimo sapore i concetti, i quali poi, in profferendosi, nudriscono, di ’nnaspettato diletto gli animi di coloro che gli odono, ed è la grazia e bellezza de’ ragionari che sorprende di repentina gioia le menti al suo balenare delle acutezze. Fornilla di maschia fantasia, perocché della debole il femminil sesso pur troppo abbonda, e accompagnolla di una fedele e pronta memoria, le quali poi, seguendo le inchinazioni dello ’ngegno, le agevolarono il cammino agli studi, questa della storia e quella della poesia. La provvidde sopra tutto di un signorevole rossore, il quale, con renderla soggetta alla ragione, anche dentro i suoi piú riposti pensieri la fece signora veramente di se medesima, una in lei gentil gravitá producendo, per la quale si guardò a tutto potere di fare o dir cosa di che poscia a vergognare si avesse: donde a suo tempo vennele il talento delle filosofie, non giá per garrire di quello che è negato all’uom di sapere, ma per intendere il vero e ’l degno delle cose che dee uomo in vita operare. Dal quale studio in lei provenne compiuta la degnitá o sia il decoro de’ saggi detti e delle circonspette azioni, da per tutto sparse di convenevolezza, la quale si appella «onestá», ed è in fatti la bellezza della vita, la quale, se, come la caduca e frale, si potesse co’ corporali occhi vedere, ne viverebbono sí ferventemente gli uomini accesi che rei non sarebbono affatto nel mondo.

Ma — perché, siccome alla munificenza bisogna delle ricchezze grandi per distinguersi dalla liberalitá, che è contenta di moderate fortune; cosí all’onestá, per essere in grado di maggior perfezione esercitata, fa mestieri di non volgare bellezza, — la Natura vestilla di vago e dilicato corpo, nel quale tutte le gentili ben formate membra, e tra essoloro e nel tutto insieme, con le giuste loro corrispondenti misure [sí] ben s’intendevano che facevano quella unitá in che bellezza consiste. La quale è in sua ragione sí fastidiosa e schiva, che, per ogni qualunque menoma sproporzione o difetto, ella a se medesima

159 ―
incresce e dispiace, rimirandosi in quella idea che impossibil cosa è esserci venuta in mente per gli sensi mortali, i quali, quando s’intendono di tutt’altre cose de’ corpi, tanto san nulla affatto delle certe misure e proporzioni de’ corpi: onde forse perciò i valenti dipintori, che sanno l’ideal bellezza in tele ritrarre, hanno il titolo di «divini». E la maestra delle sensibili forme, benigna, di quella bellezza appunto vestirla si studiò che nelle ateniesi donne si commendava, non atante e robusta, quale si conviene alle foresozze, ma dilicata e gentile, tinta di un vermiglio in atto di sparire e di venir meno, che è la soavitá del colore, che Aristotele diffinisce per compimento della bellezza. Oltre a ciò, dielle una spedita agilitá d’azione, una vivace grazia di volto ed un leggiadro contegno di portamento, che sono tutti e tre raggi di quella luce, al cui buon lume spiegandosi il bello, sempre è altro, sempre è nuovo, non mai l’usato, non mai lo stesso. E finalmente fornilla di dolcissima grata voce, che indicava le ben regolate misure del bellissimo corpo dond’ella usciva. Le quali corporali doti, mentre il rigoglioso virginal vigore avvivavale, le fecero il pregio di entrare nel numero che, come pure i filosofanti avvertiscono, è in sua ragione ben raro, delle piú belle e leggiadre nobili donzelle che rallegrassero questa grande, luminosa e gentil cittá dell’Italia. Ma poi che furono infievolite e spossate da’ sopravegnenti gravi malori di corpo, i quali piú le si accrebbero con gli studi e sopra tutto dalla meditazione delle cose eterne dell’altra vita, degenerarono in una bellezza languente, che cotanto gli ateniesi pregiavano: la quale, in lei sembrando non altronde vivere che col vigore dello spirito, che ella sempremai ebbe vigorosissimo, arrecò quella importante utilitá che sopra le languidezze del bello e gentil corpo, siccome amabilissime ombre, piú si distinguesse e risaltasse dal di lei animo il vivo lume della virtú.

Ma, per la comune infelice nostra umana condizione, la quale a quella stessa gran fabbra de’ nostri corpi, a cui quanto essa facilitá, tanto costa la felicitá de’ suoi lavorii, pure impedisce e contrasta che ella formi giammai uomo o donna in

160 ―
sua ragione compiuti e perfetti, ella non poté a sí bella armonia di fattezze librare una corrispondente giusta temperatura di umori; perché certamente, mettendo in questi loro amare, tossicose radici le umane passioni, con grave oltraggio della libertá, sopra cui ella non ha ragione alcuna, arebbe in un certo modo a tal donna fatta necessaria la virtú umana, che altro non è che delle nostre umane passioni giusta tempra e misura. Con tutto ciò, poiché la grande architetta, interessata di sí vago gentil suo lavoro, dovevavi pure in una sua qualche parte peccare, peccò in quella, onde la sua bell’opera, perché destasse maggior maraviglia, fosse piú del dovere, come i pittori dicono, caricata, e nel di lei nobil sangue rovesciò con troppo piena mano la collera: non quella giá, quasi sempre temeraria e soventi fiate anche fiera, qual è a tutto il femminil sesso comune, ma ragionevole e generosa e quale appunto a donna di eroica virtú convenivasi. Questa collera fu quella che ad Angiola fece amabilissimi nella sua piú tenera etá i fanciulleschi difetti; questa apprestò a lei la materia sopra cui poscia esercitò la virtú piú sublime nella sua giovanezza, ché tanto o, per me’ dire, assai men di tanto durò la sua vita: nella quale etá la collera naturalmente ci si fa sentire piú contumace, indocile ed orgogliosa.

Imperciocché, de’ liquidi che alla vita degli animali tutti e sí degli uomini fan mestieri, niuno, fuorché l’eccedente collera, serve di cote alla virtú, a cui facciano corte la raditá, l’eminenza, la maraviglia: perché, ove abbondi quella che i medici chiamano «linfa», ella, come sciapita e pigra, fa gli uomini per natura pazienti e flemmatici; ove troppo il vivo sangue rigogli e rida, l’allegrezza, la quale non sa altro che dipignere belle speranze e lusinghe [e], nonché gli obbietti di dubbio evento, anche i tristi e funesti facci comparire con lieti aspetti; ove soverchi quel sugo lento e tenace che fa gli uomini malinconici (lasciando qui noi a’ medici combattere per la voce), egli ne fa gli animi nelle traversie della vita e trattenuti e gravi. Ma la collera strabocchevole — essendo tal solfo del sangue, qualor si accenda, un fuoco urentissimo de’

161 ―
corpi animati — siccome i morbi, che ella cagiona loro, sono tutti acuti, precipitosi, mortali, cosí le perturbazioni, che muove agli animi, sono sfrenate, cieche, violentissime: onde, siccome Celio Aureliano disse de’ morbi acuti, che li mandavano i dèi e solo li curavano i dèi, cosí per guarire un’acuta passione di collera vi abbisogna una virtú piú che umana, che, con alta sapienza di sentimento ed altrettanta degnitá di parola, i greci poeti dissero «eroica». Questa collera è che negli animi generosi co’ suoi bollori turbando e dall’imo confondendo ogni mal nata riflession della mente, da cui nasce la razza vile della fraude, dello ’nganno, della menzogna, fa ella gli eroi aperti, veritieri e fidi, e sí, interessandogli della veritá, gli arma forti campioni della ragione incontro ai torti ed all’offese.

Fin dalla sua piú tenera etá questa nobil fanciulla diede pur troppo gravi segni di tal collera eroica: la quale, ove mai non era ella compiaciuta di un qualche suo fanciullesco talento, si crucciava a tal segno che, gittatasi lunga a terra, tutta vi si affliggeva, fino a percuotersi sul duro pavimento il tenero capo. Né è pur questa collera punto donnesca, perché, ove a lei sembrava aver ricevuto alcun oltraggio da’ suoi germani e, per desiderio di vendetta, portavane l’accusa a’ comuni genitori, ed ove questi, per soddisfarla, avevano dato all’oltraggiante il meritato castigo, ella, piena allora di gentile pietá, tutta si rammaricava ed attristavasi, incolpando se stessa del suo trasporto, e amava meglio aver essa pagato il fio della colpa di altrui. Questo è un saggio certamente di eroica virtú, di quella spezie onde lasciarono di sé tanto mondano romore i Cesari e gli Alessandri, che ammendavano gli eccessi delle loro collere, questi infin con dirotti pianti e quegli con una rara maravigliosa clemenza. Adunque questa collera eroica fu la cagione che la da noi compianta donna, quantunque, per l’alto ingegno e grave discernimento di che era ricca quanto altre mai, intendesse essere con merito bella, però nulla curonne il pregio: perché l’altezza dell’animo virile facevale guardare la femminile bellezza, per se sola, come un regno

162 ―
servile e debile, il qual certamente in sua propia ragione caduca e frale non può comandare sul cuor dell’uomo, senza un qualche, comeché lontano, riflesso di una fragil suggezione. Questa fu la cagione altresí che ella agli studi donneschi, come di ricamare, di canto e ballo, attendesse sol tanto che dasse saggi di molto valervi: del rimanente riponeva tutta la sua vaghezza e piacere in leggere gravi scrittori.

Ma qui in picciol giro ci si apre un largo campo di combattere, con la vita di una gentil femmina giovanetta, tutta la crespa e grave vecchia pagana filosofia, ove ella ripone la virtú nell’azione, e non, come ne insegna molto meglio la filosofia cristiana, nel patimento, che è la vittoria maggiore che uom forte riportar possa del piú strapotente nemico, qual è quella di vincere se medesimo. Imperciocché egli impossibil cosa è che quelle repubbliche, ove da’ cittadini, per abiti comandati da’ sapienti ordini e buone leggi, fosse seriosamente praticata questa vera eroica virtú degli Ulissi, o vogliam dir del soffrire, elleno non sarebbono e, dentro, beatissime nella pace e, fuori, a’ nemici terribili nelle guerre. Lo ci appruova con la sua natia gravitá la spartana, la quale, perciocché esigeva da’ suoi un’aspra, dura ed invitta pazienza con la giovanile educazione, la qual dicesi da Ligurgo sapientemente ordinata, ella poi armava in guerra tanti eroi, che, con le forti e magnanime imprese, mostrarono a pruova essere discesi da Ercole, uccisor di tiranni ed estirpatore de’ mostri, sicché ogni spartano valse e fu noverato le ’ntere bande de’ persiani. Né invero i romani, che meglio assai sentirono la virtú di quello che gli ateniesi ne ragionarono, arebbon eglino vinti gli Annibali ambiziosi, i Persei avari, gli Antiochi dilicati, se non se prima essi, ne’ Curi, ne’ Fabrizi, ne’ Regoli, avessero vinti e superati, dentro gli animi loro, con l’astinenza, con la povertá e ’nfino con aspri e crudeli martòri, la dilicatezza, l’avarizia, l’ambizione.

Incominciò costei da tenera fanciulla a combattere questo rabbioso fiero nemico e a domarlo in uso della virtú: perocché, avendo ella lo stomaco di una stravagante ferocia o risentimento,

163 ―
perché, peccando pur troppo nella collera il suo temperamento, doveva ben anche in lei essere di tal indole indomita ed orgogliosa quella parte delle nostre viscere dove essa collera fa le principali sue funzioni — onde gli autori del greco favellare, che fu la lingua de’ filosofanti, con voce eroica e presso che naturale chiamarono «stomaco» l’iracondia, — quindi, come di sí fatto morbo ammalata, non potendo indursi in sua casa a patto veruno né pur a gustar alcune vivande, quantunque dilicate e laute, che non l’annoiassero, i genitori ne commisero la guarigione alla maestra delle fanciulle, la qual perciò o a desinare o a cena ponendole non altro innanzi che alcuna delle mal viste vivande, la fanciulla, triste ed in grave mestizia rassegnata e composta, non di altro che di abbondanti lagrime si nudriva, disposta di morire della fame piú tosto che di leggiermente assaggiarle. Cosí ella, quantunque con vano effetto di ammendare sí fatto vezzo, che cagionolle poi gravissimi malori e finalmente la morte, cominciò, con penitenze sí gravi, a rompere l’orgoglio di questo fiero lione che pascono dentro i loro petti i collerici, e molto piú il fiaccò e vinse con gli studi delle lettere, e sopra tutto con gli esercizi della cristiana pietá, co’ quali a tal segno addimesticollo, che, divenuta donna, chiunque non l’avesse innanzi mai conosciuta, se non fosse egli stato sperto filosofo de’ caratteri degli umani costumi, il quale, da’ di lei agili e presti movimenti del corpo e dallo svelto e spedito portamento, avvertito avesse un certo spirito e fuoco, che accusava la sua vera naturalezza, esso da lei sedente, agli atti riposati e piani, a’ soavi giri degli occhi sempre sereni, alle piacevolissime e non mai in suono alterate, non mai in tempo affrettate parole, ed a’ sensi alteramente umili e pieni di signorile mansuetudine, l’arebbe certamente creduta flemmatica anzi che no.

Ora, essendo la mente umana la pura luce dell’anima, la quale non si lascia vagheggiare da occhio mortale senonsé quando ella rifulge dal corpo, che è l’ombra sopra la quale il di lei immortal lume si spiega, la bellezza dello spirito d’Angiola, che dal fuoco della di lei collera era soavemente

164 ―
avvivata, per gli atti, guardi, portamento e parole, da cosí bello, gentile, gaio e leggiadro corpo, di che immenso piacere e gioia colmasse gli animi di coloro che nel ridente fiore della etá sua l’udivano e la miravano, qui, nonché l’espressione, abbandonandoci ogni forza d’immaginarlo, come cosa sopra il mortal corso delle sensibili forme altissimamente allogata, noi alle sole, né pur volgari, ma piú sollevate menti ora il lasciamo ad intendere, e sol tanto ci si permetta di raccôrlo in picciola parte per qualche effetto. Siccome quello: che, educandosi ella nel monistero, detto della Concezione, delle nobili donzelle spagnuole — delle quali, nella presenza dello spirito, nell’acutezza de’ motti e, per lasciar di dire le grazie sempre accorte degli atti e le vaghezze sempre leggiadre del portamento, nel pregio del molto ed insiem prestamente comprendere, non vi hanno altre nel mondo delle presenti nazioni che dell’antiche ci possano piú al vivo le ateniesi donne assembrare, — ella era la viva festa e ’l comun piacer e sollazzo di tutte, a tal segno che, col suo conversarvi, ella maravigliosamente ristorava da’ gravi molesti malori e rinfrancava le ’nferme, quell’antica medicina, ma in piú maravigliosa guisa, tra essolor richiamando, che con la soave armonia, non giá del canto e del suono, ma con quella, di cui solo Pittagora al mondo s’intese, di un vivacissimo spirito a bello e leggiadro corpo dolcemente accordato, domava la ferocia de’ morbi, ne sopiva le molestie, ne raddolcava i dolori. Quindi recar non dee maraviglia se ella sopra tutti gli altri figliuoli e figliuole era tutto l’amore, tutto il diletto, tutta la dolce cura di Gioseppe suo padre. Vero egli è per natura che gli ultimi parti soglionci esser piú cari, per questi due occulti sensi di umanitá: tra perché essi sono li piú innocenti, e per conseguenza che ci hanno recato maggior piacere, meno disgusti; e perché essi han bisogno di piú lunga difesa, la quale i padri credono, per la loro avanzata etá, poter a quelli al maggior uopo mancare.

Ma cotal padre aveva egli avuto in grazia dal cielo una ben nata numerosa famiglia di figliuoli e di figliuole, tutti di

165 ―
docilissima indole alle piú belle virtú, sí della mente come dell’animo, e tutti di un padre e di un tanto padre osservantissimi, che ’l temevano e riverivano qual vivo esemplo di pietá e di giustizia, siccome quello che ben quarantadue anni patrocinò la ragione del real patrimonio con pro del re egualmente e buona contentezza de’ sudditi: col quale rispetto dovuto osservandolo, tutti vivevano applicati a lodevolissimi studi. Onde Francesco, primogenito, cavaliere dell’ordine di Calatrava, giá era fornito di tutte le buone lettere che abbisognano alla giurisprudenza migliore; comeché poi, lo strepito del fòro mal sopportando, tutto siesi dato a coltivare una vita privata, la quale non in altro esercita che negli piú esatti doveri della cristiana pietá; Niccolò, le paterne vestigia seguendo, si acquistava molto nome di prudente e giusto uditore nelle reggie udienze delle nostre provincie, nel qual maestrato egli molto giovane si morí; Urbano ed Antonio vivevano tutti infiammati dell’amore delle divine cristiane cose, come al presente adornano, entrambi padri, la veneranda Congregazione dell’Oratorio; e finalmente Ottavio, vago di acquistarsi onore per altra via da quella delle leggi, inchinava al duro e faticoso mestiero dell’armi, il qual cammino appresso non senza laude di prode ha egli tenuto, dappoiché con altri nobili secondogeniti e signori napoletani fu ascritto tra’ soldati delle guardie di Filippo v re delle Spagne. Né punto di meno laudevoli studi e talenti rispettavano un tanto padre quattro costumatissime donzelle figliuole, delle quali — oltre a Teresa, che fu data a marito in casa Marifeola, nobile nolana, ove ritruovò tra le imagini dell’avole le Pignatelli, le Ventimiglia, le Dentici, le Caraffe — le restanti tre han dedicato co’ castissimi corpi le purissime loro menti a Gesú Cristo, sposo divino delle a sé consegrate donzelle: Maria nel monistero delle nobili spagnuole detto della Concezione, e Caterina e Giulia in altro di nobili napoletane, appellato il Gesú delle Monache. Oltre a ciò, se egli pure natural cosa è che i suoceri, perché non possono con occhio bieco guardarle, quali emole forse della loro potenza, come fanno le suocere, mirano assai ben volentieri e
166 ―
con grado le nuore, come gioia e contento de’ loro figliuoli, a’ quali desiderano essi padri ogni bene, egli n’era il Gioseppe pur felicemente provveduto di belle, virtuose e pie, come di Faustina Marifeola, che fu la prima, e di Margherita di Afflitto, nobil donna della cittá di Amalfi, la qual è ora di Francesco seconda moglie, e di Gioseppa Ciavarri—Eguya, di famiglia nobile castigliana, figliuola del reggio consigliero Pierantonio, che fu uno de’ primi lumi del Sacro Consiglio napoletano. E finalmente, quando gli avoli sogliono intenerire nell’amore de’ lor nipoti, o forse perché quelli sono loro giocondi testimoni della molta passata etá, o perché sono propaggini piú fresche della lor vita, egli ne aveva pure innanzi ben folta vezzosa schiera: tra’ quali di Francesco giá un altro Gioseppe fioriva di belle speranze, siccome ora ne ha giá incominciato a dare corrispondenti frutta di lettere e di virtú; e gli scherzava intorno, leggiadra e gaia fanciulla, Saveria, nella bell’alba della sua rara bellezza ed incomparabil modestia, di cui ora spiega, donzella, il fresco ridente giorno della prima sua giovanezza.

Ed in una sí numerosa e di tante varie belle virtú e pregi ornata nobil famiglia, in petto di sí saggio, pio, felice avolo, suocero e padre, l’Angiola principalmente signoreggiava. Ella era l’unico alleggiamento delle di lui infaticabili pubbliche fatiche; ella il dolce ristoro de’ languori della sua lunga cadente etá; ella il sollazzo della grave naturalmente trista vecchiezza. Né punto meno dolcemente ella regnava sull’animo di Anna sua madre, saggia e di alto cuore quanto altra donna fu mai, la quale pur sapeva ben partire giustamente gli affetti fra tanti meriti di figliuoli, nuore e nipoti inverso essolei, di stima, ubbidienza e pietá che tutti le professavano, come professano tuttavia; e, nulla però di manco, ella avevasi eletto Angiola per norma de’ suoi pensieri e piacere delle sue voglie. Questa è delle molte, nella donna che ragioniamo, una grave ripruova di ciò che Seneca a Lucilio scrisse una volta: che da Socrate i suoi discepoli piú ritrassero di profitto con l’esemplo della vita che da’ ragionari intorno a virtú. Questa valorosa donzella in tanta famigliar grazia ed onore regnava, senza

167 ―
invidia alcuna de’ suoi, anzi in maniera che tutti i suoi di cotesto suo privato regno gioivano, che è quello insegnamento di vita civile tanto difficile a praticarsi: che uomo, oltrepassando, nonché gli uguali, anche i maggiori, egli non solo sappia schifare la ’nvidia, ma anche conservarsi gli amici. Laonde, quantunque noi ne abbiamo ammirato la pratica, pure ne disperiamo l’espressione della maniera per far intendere la tolleranza, l’agevolezza, la modestia della gran donna in sofferire il debole di ciascuno; di esser sempre uniformata agli altrui voleri e di secondar sempre le loro voglie; di non mai anteporsi a niuno. Che sono le potenti arti che, quanto la propia, tanto rendono aggradevole la lode di altrui e, sbarbata la venenosa cicuta della ’nvidia, la qual sempre le nasce da presso per aduggiarla ed ispegnerla, fanla a’ viventi lieta e felicemente crescere e germogliare. E certamente il Comico, descrivendo un carattere d’idea, quale fu infatti questa valorosissima donna, dice:

Sic vita erat: facile omneis perferre ac pati;

Cum quibus erat cumque una, iis sese dedere;

Eorum obsequi studiis, advorsus nemini;

Nunquam praeponens se aliis: ita facillime

Sine invidia laudem invenias ... 2.

168 ―

E pur tutto ciò che abbiam detto è molto poco a petto della sapienza con la quale ella sí disponeva gli uni inverso degli altri che ben anche tutti insiememente tra essoloro in uno stesso piacer convenissero. Qui invero, quantunque noi ne fussimo di ben alto forniti, pur ci abbandonerebbe lo ’ntendimento per concepire che, abbenché tra numerosi congiunti, tutti ben costumati, non potesse intervenire discordia di volontadi, perché la virtú è quella che unisce i voleri umani — però, come di diversi volti e naturalezze, cosí certamente di varie inchinazioni e talenti — ella, nientemeno, sapeva talmente unirgli tutti in un gusto, che, quando ella dimorava sola nel suo, gli altri si trattenevano tutti soli e divisi negli appartamenti loro: ma, ove ella compariva, tutti ad essolei si univano per insieme vivere e conversare. Questo era il frutto che uomini dotti e gravi, infino di esemplari religiose famiglie, dallo andarla a vedere ed udire ritraevano: che era di meditare nella di lei maniera di vivere per formare sul di lei esemplo la vera idea della cristiana, tanto vantaggiosa sulla pagana, virtú; ché ciò che Seneca diceva di Socrate, il gran padre delle filosofiche sètte, e che predicossi aver chiamato dal cielo in terra la filosofia de’ costumi, essi in una gentil giovanetta donna ammiravano.

Questo maraviglioso di belle doti di corpo e di virtuosi abiti d’animo per mano di benigna natura e di saggio studio tessuto gruppo, onde Angiola era altresí l’amabilissimo nodo di tal numerosa nobil famiglia, egli nell’eterna incomprensibil serie delle cagioni fu, per cosí dire, l’anello onde la provedenza strinse il legame delle di lei nozze, e dentro cui legò il brieve corso della rimanente sua vita. Imperciocché il di lei affezionatissimo padre, per goderla sempre a sé dappresso, volle orrevolmente qui in Napoli maritarla, e, adornatala di

169 ―
tai nobili parentadi, quali testé dicemmo — oltre alla nobile origine propia che da questa cittá la sua casa traeva, la quale a mezzo il corso del Cinquecento vi godeva il grado della nobiltá nella piazza detta di Portanuova, e piú di cento anni fa i suoi avoli, nobili tarantini, in questo Sacro Consiglio avevano domandato ragione d’esservi restituiti e rimessi, — collocolla in moglie a Berardino Caputo marchese della Petrella, nella cui casa, chiara per antichi titoli di signoria, nobili napoletane erano giá use di entrare a sposa menate. Ma né i di lei genitori né gli altri stretti congiunti potendo pur un giorno vivere divisi e scompagnati da lei, ella finalmente si riportò ad abitare nelle paterne case, e vissevi, finché visse, con tanto piacere e grado del suo giá signore e marito, che ’l vi conciliò con tutti i suoi attenenti in una ben corrispondente officiosa amistá, talché egli sembrava di quella casa uno per istrettissimo vincolo di sangue, non giá per nozze, congiunto.

Da indi in poi ella si diede con piú fervore allo studio delle lettere, ed applicò piú seriosamente alla storia, la quale per meglio apprendere, volle sapere la cronologia e la geografia, e, oltre alle di giá lette piú luminose de’ nostri tempi, dopo la storia sacra, si dilettò, sopra tutt’altre, della romana, particolarmente su Tito Livio: il qual gusto appruovava la sua alta indole, che non si soddisfaceva che del sublime, del maraviglioso, del grande. S’innoltrò negli studi della poesia, avendolavi giá innanzi indiritta per la buona strada del comporre in versi due suoi fratelli, Francesco, di cui giovanetto pur va sulle stampe alcuna leggiadra colta canzone, ed Antonio, il quale ora nella di lei morte ha alcune ottave composto, che l’appruovano in sí fatti studi e con felice naturalezza e con buona arte e con fine giudizio esser lungo tempo e di giá molto versato. Ma la propia indole di essolei fermolla a dilettarsi con merito, sopra tutt’altri, di Petrarca e di Casa, i quali due gran lumi de’ toscani poeti amendue corrispondevano al soave austero del suo costume: perocché il Petrarca da per tutto scorre soavissimo attico mèle di gentilissimi

170 ―
dilicati sentimenti amorosi, sempre tinti di ben nato rossore, sempre condotti da un nobil contegno, sempre pòrti con una signorile onestá, e ’l Casa sorprende con la sublimitá dell’espressione, con la grandezza del numero e con la severa e grave inarcatura dello stile. Sopra i quali modelli formossi ella una maniera propia di comporre, quanto ne’ sensi molle, tenera e dilicata, altrettanto colta ed esatta; onde sopra un grave giudizio facevavi comparire una schietta facilitá ed una somma naturalezza: laonde, quantunque ella rado componesse, impertanto i di lei componimenti sembravano usciti da mano la quale non in altro che in poetici lavori fervesse. Ma finalmente, riflettendo ella questi essere studi di fantasia — la quale, raccolti da’ sensi, compone ed ingrandisce all’eccesso i piú sensibili effetti delle naturali apparenze, e ne fa immagini luminose per abbacinare ad un tratto co’ loro lampi le menti, e quindi accendere gli affetti umani entro lo strepito ed i tuoni delle sue maraviglie: non giá essere condotte da investigare col raziocinio esse cagioni, le quali, soddisfacendo la maraviglia, rendano con la scienza schiarito lo ’ntendimento, e quindi, con l’eterno puro lume del vero, spieghino sul cuore umano il tranquillo sereno della virtú — diessi ella perciò agli studi della loica, che scorge e guida l’umano raziocinio, e della fisica, che ’nvestiga le cagioni delle naturali cose. Le quali ella apprese da Ferdinando d’Ambrogio, pubblico lettore di civil ragione in questa Universitá, con l’occasione che egli insegnava giurisprudenza al Gioseppe, di lei nipote; come appresso, con l’opportunitá di quasi ogni sera con altri letterati uomini riverirla, ella da Paolo Doria, per gli errori che questo chiaro filosofo allora scriveva ritruovare in quella di Renato Delle Carte, con tale scorgimento fu introdotta nella metafisica del divino Platone; ed ultimamente, qualunque elle sieno le nostre cose, si compiacque udir da noi usciti dalla metafisica di Platone i princípi dell’umanitá delle nazioni.

Da tutti i quali studi ella infiammata dell’ineffabil piacere di che la mente pasceva in contemplando i princípi di tutte le varie innumerabili diverse forme che adornano questo

171 ―
universo, cosí naturale come civile, e come da quelli, qual da lor comun centro allontanandosi, vengono vie piú le une dalle altre fra essoloro a distinguersi, e per contrario, ad essi princípi ritornando, col piú e piú appressarsi vi si confondono e si disperdono, e sopra queste immense ombre e que’ terminati lumi l’occhio della mente, per quanto è lecito in questa spoglia mortale, dilettando dell’ineffabil luce di Dio per sí potenti alte meditazioni, ed altronde i malori del suo dilicato corpo miserevolmente aggravando, abbandonossi per tutto ciò ad un tale increscimento e noia de’ sensi, che non solamente da indi in poi non ne curò alcuno, ma ne abborrí a tal segno ogni piú squisito e ricercato piacere, che con aspetto di compatimento guardava le altrui sollecitudini ed ansietadi per proccurarglisi, ed appresso mirava, come dolori, l’altrui stanchezza e sazietá di esserne soddisfatti. Allo ’ncontro, dalla sua piú tenera etá ritruovandovisi ben disposta, dopo quello che ella gustava dagli esercizi della cristiana pietá, ristrinse tutto il suo diletto in godere la sera della conversazione di dotti insieme e gravi uomini letterati e di pascer l’animo in ragionando con essoloro. Quivi era lo ammirare il di lei sublime ingegno, il fine accorgimento, il senno maturo, la gentil gravitá, la signorile modestia ed altre mille virtú di mente e di cuore, che, tutte unite insieme, rendevano la gran donna degna dell’ammirazione e dell’ossequio di tutti. Sul cadere del giorno si ragunavano per lo piú nella di lei casa or gli uni or gli altri de’ letterati uomini amici, ed ordinariamente tutti per udir cose onde soddisfacessero l’animo di quel ben nato desiderio di sempre piú profittare, che è la disposizione in che deono stare per massima gli addottrinati: perché i rozzi principianti vi stanno dentro naturalmente, acciocché si ritruovino essi ben disposti ad apprendere ed assentire al vero loro dimostro da altrui ne’ letterari ragionamenti. I quali ivi da lontane e di nulla proposte cose, per lo piú, in forza della loro serie medesima, l’una dall’altra nascendo, menavano or uni or altri di essi a fermarsi sopra un qualche argomento; talché sembravano vivi esempli de’ dialoghi: la qual maniera
172 ―
d’insegnare, come non eletta, cosí niente impegnata, usarono ragionando gli piú avveduti filosofanti, per dimostrarsi tutti disposti ed apparecchiati a ricevere la veritá indi, e per lá, donde e per dove ella volesse uscire a farsi conoscere. Cosí nati e messi in mezzo della conversazione i ragionamenti, ella spesso si frapponeva, e, con una ironia socratica, che la sua stessa moderazione naturalmente insegnato le aveva, faccendo sempre sembiante o d’ignorare o di dubitare affine di essere addottrinata, proponeva le sue dimande, che in fatto erano gravissimi insegnamenti; ed ove erano innoltrate le dispute e ferme in opposte parti, ella quasi sempre determinavasi alla piú ragionevole, non senza però adornare della dovuta lode l’altra parte o per lo ’ngegno o per l’erudizione, che è appunto il diritto che i giusti critici debbon fare alle opere di lettere: di riprenderle ove essi vi avran notato i difetti, ma insiememente di lodarle per ciò che esse contengono di pregevole. Se mai si recitavano componimenti intorno a scienze, ovvero fussero lavori di eloquenza o di poesia, ella, al dirsi le cose degne di applauso, applaudivale o con un leggiadro movimento del dilicato corpo, il casto petto sporgendo in atto come di chi incomincia a levarsi da sedere, o con un soave giro de’ suoi bellissimi occhi inverso il cielo, i quali erano impeti del nobilissimo spirito, che, a tali cose dette, sembrava, per la gran gioia, sollevarla sopra di se medesima: a’ quali atti i riguardanti ammiravano in lei e l’acutezza dello ’ngegno e la gravitá del giudizio e sopra tutto la somma modestia, con la quale si guardava di parere intendente col non professando d’intendere, ovvero di sembrar saggia col non diffinitivamente appruovare. Alcune volte, a certe nate occasioni e propie, tutta la nobil brigata adunavasi da essolei per menare piú solennemente una qualche erudita sera; e tra’ vari ragionari, usciti per lo piú da esse congiunture de’ componimenti giá recitati, tramestandovi le oggi usate lautezze e delizie de’ passatempi festevoli, uomini che avevano dilicatissimo sapore de’ migliori costumi umani affermavano simiglianti civili intrattenimenti potersi unicamente assimigliare alle notti attiche degli antichi.
173 ―

Cosí, quasi ogni sera, ella si forniva di nobili materie da meditare il rimanente della notte, che volentieri sogliono al sonno tôrre le anime veramente belle e le quali godono di rimirare se medesime in conversando tutte sole con esso seco, e di riflettervi altresí tutto il seguente giorno, che ella era usa fino alla sera menare secreta e sola nelle sue stanze. Che è quella solitudine nella quale vivendo Scipione Affricano, diceva, alla sua maniera sempre grande e magnanima, che allora piú che mai viveva accompagnato quando egli era tutto solo. Perocché il vivere di meditazione scevra e pura di passioni, ché allora senza la compagnia tumultuosa e grave del corpo vive veramente l’uom solo, egli entro questa spoglia mortale sembra una spezie di vita in un certo modo divina, la quale non ha punto bisogno de’ sensi, che ce ne ragguaglino o con false o con tristi o con funeste novelle, quando tutto il tempo che questi sono sopiti nel sonno, o pure, desti, non si rovesciano ne’ loro ardentemente bramati piaceri, o ben anche tutti dentro vi si deliziano, tutto si novera ad inganno, dolore e morte. Ma la vita, che mena il saggio nella contemplazione del vero astratto, è sempre ad essolui intima, sicché non gli fa uopo assicurarsene al di fuori e, ’n conseguenza, ha la sicurezza di non mai perderla, perché è medesimata con la sua anima, è sempre presta e presente, che gli dimostra il suo essere fisso nell’eternitá, che tutti i tempi misura, e spaziante nello ’nfinito, che tutte le finite cose comprende. E sí il colma di una eterna immensa gioia, non in certi luoghi invidiosamente racchiusa, né in certi tempi avaramente ristretta, ma che, senza uggia di emulazione, senza tema di scemamento, per ciò unicamente in essolui accrescere si potrebbe, se ella fosse tuttavia a piú e piú umane menti comunicata e diffusa.

Con tal cuore, con tal mente, con tal corpo, atti e favella, quanta soavitá per sí fatta vita ella dasse, somigliante a quella [che] aveva dovuto dare una bella, leggiadra, virtuosa Aspasia alla sua gentilissima Atene, da cui lo stesso Socrate mandava i suoi giovani ad udire ragionar di virtú — siccome è pur giunta,

174 ―
infino a noi sulle carte avere una volta al saggio educatore de’ grandi monarchi, Senofonte, ed alla sua moglie ragionato de’ virtuosi iconomici doveri per menare i maritati la vita con contentezza, — egli, lasciando i molti che qui arrecar si potrebbono, da questi due soli esempli sará lecito intendersi.

Paolo di Sangro principe di Sansevero, quanto per isplendore di alto stato, altrettanto per le propie signorili virtú chiarissimo, destato dalle laudi del di lei valore, volle andarla a riverire. E quello — il quale nella sua gioventú avevasi degnamente trascelto per alto subietto delle sue nobili poesie la magnanima donna, Aurora, dell’inclito sangue Sanseverino, duchessa di Laurenzano, — nella piú avanzata etá, per avere una ed altra volta veduta la marchesana della Petrella e ragionatovi, félla donna de’ suoi savi pensieri, ed a lei indirizzava i suoi morali capitoli, pieni di maschia cristiana sapienza. Ed Ippolita Cantelmi—Stuarta principessa della Roccella — donna che, con la maestá che le corona la fronte, coll’augusto aspetto e colle sovrane maniere, congionte alla singolare altezza dell’animo, alla grandezza de’ suoi pensieri ed allo splendore delle sue azioni, non che tra le nazioni ingentilite, tra’ barbari stessi dell’Affrica o della Zembla non potrebbe dissimulare e nascondere d’essere degno generoso rampollo del ceppo reale di Scozia, — per una volta sola che nella nostra casa conobbela, ne concepí tanta ammirazione ed amore, che sulla piú cruda acerbezza della ferita onde la donna forte fu gravemente trafitta per la fresca funesta inaspettata novella del morto principe Vincenzo Caraffa suo marito, nel cui recente amarissimo lutto il di lei quantunque alto e gran cuore, qual vivo vasello di oro purissimo, era di tanto dolore ricolmo e pieno che altro per altra cagione in niun modo infondervisi poteva, pure sí grave percossele quello per la morte della nostra marchesana, che, qual corpo duro dentro gittatovi, gliele fece ridondare in due sublimi sonetti. Da’ quali apertamente si scorge esser vero quello che, per comporre sublime, bisogna vestire le passioni de’ grandi, i quali, nati, nudriti e tutta l’etá versati in grandezze, formano naturalmente

175 ―
grandi e magnifiche idee: alla quale grande fortuna se per avventura, come in questa real donna, fior d’ingegno e buon lume d’arte si uniscano, allora le loro fantasie, con quel raro nesto di sublimitá e naturalezza, i concetti dell’animo maravigliosamente ritraggono.

E questi due esempli, che mentovammo, sono due gravi pruove altresí del giusto, onde si compensa ed agguaglia lo svantaggio che la lode, la quale accompagna la privata virtú, riporta dalla gloria, che corteggia la virtú pubblica. Ché questa per ampi spazi di terre e mari tra popoli e nazioni si propaga e diffonde, e sí, ingrandendo, è romoreggiata dal vulgo, il quale, per sua naturalezza stupido e stordito, non si risente che scosso e destato a’ colpi e grandi e forti di maraviglia, talché, se egli non è di lontano, quasi da macchine, commosso, come quelle della guerra, che in distanza rovinano le cittá, esso non innalza le grida che debbon fare la gloria; la quale, perché è un giudizio della moltitudine cieca, precipitosa, leggera, soventi fiate addiviene che un pubblico applauso sia egli fatto ad un vizio strepitoso, aggradevole agli stolti, de’ quali si compone la moltitudine. Ma la virtú privata, perché s’insinua senza strepito ed opera senza romore, ella, come le miniate minutissime dipinture, non si lascia osservare se non molto da presso, e non da altri che da occhi di acutissima veduta e di finissimo scorgimento, a’ quali solamente, come quella di Angiola al Sangro ed alla Stuarta, scuopre le sue bellezze; onde, sicura d’ogni inganno che possa cagionare la lunga distanza e libera d’ogni errore che nascer possa da’ tumultuosi giudizi, riporta l’intera e verace e, per questo istesso, non volgar lode.

Con simiglianti conversazioni e con gli anzidetti litterari divertimenti la marchesana ingannava l’increscevol cammino della debil sua vita. Imperciocché, per un certo natural corso di cose, le piú volte sperimentato sí fatto, le donne fornite d’intendimento al femminil sesso molto superiore sono meno atte alla generazione, forse perché questa richiegga in esse una somma mollezza di tessiture, onde le loro viscere riescano

176 ―
cedevoli allo ’ngrossare de’ feti, e molto piú al partorirli, per lo qual ministero dalla provedenza sono esse fatte: onde elleno, in ciò che si appartiene al godimento de’ sensi, sono fino alla maraviglia avvisate, nella forza dello immaginare robuste ed intorno alle delizie e dilicatezze di gran lunga piú degli uomini schive e fastose. Perché gli obbietti sensibili nelle pliche del loro celabro altamente, come in liquida cera, profondandosi, vengono esse a sentire assai distinto ciò che piace o disgusta; ed al contrario, per lo esercizio della fortezza, virtú propia dell’uomo, abbisognando una forza contraria della riflessione che tenga tesi gli spiriti animali incontro a’ piaceri della vita, e li domi inverso fatiche, dolori e morte: per tutto ciò, se non andiamo errati, la collera virile, di che ella abbondava, depredando l’umidore che facevale mestieri per nudrire i feti giá fatti grandi, fece per mala sorte che tutti nel sesto mese, funesto da’ medici giudicato, ella facesse gli aborti. Per lo primo de’ quali di maligna febre infermata, quantunque per miracolo riavuta ne fusse, pure contrassene gravi abiti di malori di corpo, e fra gli altri una spasimosa strabocchevole emorraggia, la quale le illanguidí sí miserevolmente lo stomaco che per lungo tempo non ritenne mai cibo; onde, per mantenersi in vita, dovendo all’indole naturalmente baldanzosa e superba di tal viscere soddisfare con cibi poco sani che egli appetiva, venne ad ingenerare sughi viziosi, e sí infermossi la terza volta della sua infelice feconditá, nella quale, presaga del suo fine, con le piú confidenti amiche diceva essere giá venuto il suo fato.

Cosí nel correre del vensettesimo anno della sua etá, nell’ottavo giorno dopo l’abortimento, disperata da’ medici, sul prendere i santi ultimi sagramenti, profferí sensi e fece atti ricolmi di tanta rassegnazione al divin volere, di tanta compunzione, onde, piú che dal mortifero male, era trafitta dal dolore delle sue colpe, e di tanta altezza di anima inverso quelle dell’eternitá e sopra le miserevoli caduche cose mortali, ch’empié d’edificazione santissimi sacerdoti, i quali eran ivi presenti. Indi in poi, con maravigliosa costanza, e qual

177 ―
si conveniva incontro all’ultima necessitá, non piú si udí lagnare, né prima, dentro l’arsura della febbre che le divorava le vene, né dopo, nella sazievolezza dell’acqua, che ’n isformata copia l’era data a bere per disperato rimedio; e dell’arsure e delle noie faceva divotissime profferte a Dio. Bramava piú patire per Dio, né altro amava udir parlare che di Dio. Con gara veramente eroica, ed ella volle essere confortata dai due suoi piú cari fratelli i padri Urbano ed Antonio, e questi, affogando nel fondo del lor cuore il cordoglio di vederla ben venti giorni languire tralle angosce della morte, le assistevano, come a donna la quale non avessero essi innanzi conosciuta giammai. Infatti la filosofia solamente può con la sua riflession pura farleci intendere; ma la religione unicamente è quella che, per un affetto efficace alle cose eterne, il quale ne assordi ogni senso delle mortali, può dare ad effetto le sovrumane e a queste simiglianti eroiche azioni. Ove i padri, suoi carissimi fratelli, per poco tempo mancavano, voleva che le si leggessero libri che confortano a ben morire. Diede poscia in delirio, né fu intesa che delirare pie orazioni. Fu oppressa alquanti dí dal letargo, e la macchina, ben avvezza, non articolava che i santissimi nomi di Gesú e di Maria. A questo terribile ultimo cimento di cristiana virtú le valse l’abito con lunghi e spessi atti acquistato, i quali ella usato aveva della piú esemplare pietá. Come, per dirne uno ed altro, essendosi una sua damigella di maligna febre ammalata, ben venti giorni continovi che quella corse pericolo della vita, ella non mai partissi da una sponda del di lei letto, né giorno e notte ad altro intese che a servirla ed a contentarla: come le quaresime a tutte le damigelle e fantesche di casa, in ciascun giorno propio, recitava e spiegava il Quaresimale del gran padre Segneri. A questo cimento le valsero le massime acquistate con gli studi riverenti e sommessi alla religione, e sopra tutti della platonica metafisica, la quale aveva acceso i giovanetti Cleombroti a prevenire, con precipitandosi in mare, la morte, per lo desiderio onde il platonico Fedone aveali infiammati dell’immortalitá che godono le anime
178 ―
umane nell’altra vita, in fruire d’una infinita Mente che tutto vede e provvede, quando il cieco Caso del dilicato Epicuro al terribil cospetto della morte sbalordisce gli animi con lo stupore, che è una morte di tutti i sensi, raccapricciati ed intirizziti tutti nel solo senso di morte, e ’l cieco Fato del superbo Zenone, sul presentarsi dell’ultima necessitá, a’ dolori di morte raddoppia ne’ disperati gli spasimi del propio cruccio e i tormenti del marcio loro dispetto. Questi abiti virtuosi e queste massime la disposero finalmente, che, bruciatale, come carbone acceso, la lingua, né potendo piú articolar voce, fisse in un crocifisso i suoi castissimi occhi, che sembravano languire di celeste ardore di caritá, né mai indi in poi dipartigli, finché soavemente li chiuse all’eterna pace.

Letterati amici, che con uguale ossequio la onoraste e la riveriste, e, se ella pur mai questa nostra orazione verrá tra vostre mani, pii congiunti, che con uguale affetto l’amaste e l’aveste cara, e sopra tutt’altri, tu d’alto senno e gran cuore, generosa madre, che godesti sempre averla al tuo lato, e della di lei purissima vita i tuoi benivoli sguardi continovamente pascesti, finché ella sotto i tuoi fortemente pietosi occhi l’anima soavissima, e delle laudi, delle quali una picciolissima parte con questa semplice e rozza diceria dimostro abbiamo, tutta adorna e rifulgente spirò, non siete voi tali che ora vi debba accendere la fantasia con le sue fiaccole la volgare eloquenza a sciôrvi in lagrime, le quali, dagli occhi in cadendo, dileguansi. Noi non dipignemmo Angiola Cimini marchesana della Petrella acciocché la ci imaginassimo, ma la ragionammo acciocché la ’ntendessimo. Laonde, con nostro profitto e sua gloria, l’ufizio dovuto da noi e meritato da lei debba essere che nel piú sublime e puro del nostro intendimento, e sí nella parte eterna di noi, viva la saggia e forte donna, che tutte le belle doti del corpo, tutti i rari pregi della mente faccendo con civiltá e gentilezza servire alla pietá che le regnava nell’animo, ci lasciò il grande esemplo da meditare la rara difficil tempra onde si mesce e confonde il soave austero della virtú.

179 ―

VII A Carlo di Borbone

Nel presentargli, in nome dell’Universitá, congratulazioni per la riconquista borbonica del Regno di Napoli e per l’elevazione a re autonomo del Regno stesso.

(giugno 1734)

(Carolo Borbonio | utriusque Siciliae regi | Regia Neapolitana Academia.)

In communi omnium ordinum laetitia, te, rex inclyte, tuo summo armorum ductu imperioque, regnum neapolitanum reciperasse, publicoque eius bono spectatissimam prudentiam et incorruptam integritatem ad ipsius regimen tecum comites adduxisse, et, quod unum ad eiusdem felicitatem restabat, cunctis secundantibus auspiciis, «Neapolis regem» appellatum esse, plaudentium, regia studiorum Universitas, ad tuos pedes in obsequium provoluta, peculiare suum gaudium protestatur. Quod princeps ex potentissimis orbis terrarum regibus ortus, tenera adhuc aetate ab amantissimorum parentum complexu ipsius gloriae manu divulsus, ab ultima usque Hispania longissima sub armis itinera, periculosissimas hiberno mari navigationes, nivosa asperaque agmina, Deo auspice, emensus, nunc rex pius, felix, victor faustis populorum ac gentium acclamationibus saluteris. Equidem divinae bonitati id in primis acceptum refero: quod tandiu vitam perduxi, ut qui, tribus et triginta praeteritis annis, Philippo v Hispaniarum regi, parenti tuo pientissimo, quum hanc urbem, hoc regnum sua praesentia exhilaratum venit, huius Universitatis nomine,

180 ―
panegyricam orationem inscripseram; nunc eiusdem Academiae verbis cum regia Maiestate Tua hoc humillimum gratulationis officium peragam. Ea nunc, rex clementissime, te orat et obsecrat ut ipsam magno, quo ex magnis natus es, animo in tuam fidem et clientelam recipias. De quo amplissimo beneficio et ipsa tibi aget gratias immortales, et est Deus Optimus Maximus optimas maximas relaturus.
181 ―

VIII Per le nozze del re Carlo di Borbone con Maria Amalia di Walburgo

Oratio premessa alla miscellanea pubblicata per l’occasione dall’Universitá di Napoli.

(1738)

Si unquam divina providentia ex omnibus rebus humanis, quas aeterno consilio regit ac temperat, coniugia potissimum certo suo unius numine moderare ab humanitate usque condita miris rerum argumentis ostendit, nunc profecto, quum augustas Caroli Borbonii, regis optimi, Mariaeque Amaliae Valburgae, regiae puellae lectissimae, nuptias conciliavit, omnium maxime praestitit.

Ingens enim bellum de Polonorum rege creando ab hinc quinquennium exarsit, quod ab occidentalis oceani littoribus ad Sarmatas usque et Scythas terrarum orbem concussit, cum pro Stanislao Leszinskio, Ludovici xv socero, ad id regnum reducendo, Gallia, Hispania, bellicosior Italia niterentur; Carolus autem Austrius, Romanorum imperator, universum ferme germanici imperii corpus, Polonia in partes divina Moschoviaque Fridericum Augustum, Saxonum ducem, Imperiique novemvirum, mortui regis filium, ad id summum fastigium evehi oportere contenderent. Triplex belli moles; una ad Rhenum, alia in mediolanensis ditionis finibus, postrema ad Dantiscum gravissime incubuit; quarum unaquaeque ad se cunctarum gentium oculos animosque advertisset, nam et cruentissima praelia commissa, et invictarum urbium

182 ―
arciumque expugnationes editae, et constantissimarum in fide civitatum deditiones expressae: quumque amplissima caussa esset omnino individua, et nationum, quae hinc atque hinc in arma concurrerant, ferme integrae vires, ita ut omnes constans metus incesserit ne id bellum, si diutius traheretur, genus humanum exhauriret, praeter omnium opinionem pacis foedus in has praecipuas leges sancitum est, ut Fridericus Augustus Polonorum regno praeesset, Leszinskius Lotharingiae dux viveret.

Inter eius belli appendices et illa extitit quoque mira: quod, dum in Insubria a Gallis Sabaudisque contra Germanos acerrime pugnabatur, Carolus Borbonius, Hispani exercitus imperator, vix pubes factus, in hac reliqua Italiae parte insulaque Sicilia, tanquam belli fulmen, emicuit detonuitque et, aequo copiarum numero, cum hostibus pugnam ad Bituntum conseruit, deque iis perraram in historiarum monumentis victoriam reportavit, qua octo millium Germanorum exercitus ad unum usque fusi captique, et quadringenti omnino hispani milites desiderati. Sed enim illud omnium vota, nedum spes superavit: quod Borbonius princeps, paucis ante diebus Neapolim urbem ingressus, dum Capuae et Caietae, firmissimis neapolitani regni claustris, hostes et numero et robore haut sane spernendi praesiderent, eorumque exercitus Calabriae Apuliaeque campos libere persultaret, is a diligentissimo parente Philippo v, Hispaniarum rege, certus propriusque rex Neapolis Siciliaeque appellatur, et haec duo opulentissima regna ab hispana monarchia, quacum ab Ferdinando usque Catholico coaluerant, abstracta sunt. Interea, dum adolescens princeps, utroque regno per summam gloriam pacato, ad iustam legitimamque virorum aetatem ferme provectus, reginae uxori, quae hanc felicitatem subiectis populis regia sobole perennaret, iungendus erat, alii alias ei coniuges reginas opinionibus destinabant, nemo omnium sane unus Mariam Amaliam Valburgam, Polonorum regis filiam, coniicere, quam ei fortissimus ac sapientissimus rex Philippus pater despondit.

183 ―

Haec tam rara, tam mira tamque inopinata, quae in hoc regium nuptiarum opus, veluti praeeuntes caussae, tam commode apteque congruerant, cum ea persuasio cunctarum gentium animis insideat divinum Numen peculiari cura regum rebus adesse, satis graviter adfirmant hoc augustum coniugium a Deo Optimo Maximo esse curatissima industria comparatum: primum, quod hoc regale par coniugum summis laudibus ex aequo sibi utrinque respondentibus ornatissimum divina bonitas terris monstrare voluerit; deinde (si hebeti hominum menti divina consilia in sacris aeternae lucis penetralibus abdita scrutari quandoque datur) laetissima hinc omina capimus aeternam providentiam has regias nuptias bene fauste feliciterque adornasse, ut socer generque inclyti, alter terra, marique alter, barbaro Mahometanorum domino ingentes clades inferrent, et Carolus Borbonius Hierosolyma puro ac pio bello repeteret, et eius regni, uti rex iure praescribitur, ita possessione compos fiat. Circa quae duo summa capita, veluti polos, nostrae orationis orbis circumagetur.

Ut autem praetexamus quod primum exorsi sumus, quod sane notatu adprime dignum videtur, cuius rationem sapientes intelligunt, in hac amplissima ac pene immensa rerum universitate duo similia gignere naturam non posse, cum quaevis, vel minima res ex innumeris ac ferme infinitis minoribus particulis, semper aliter atque aliter se habentibus, componatur: qua tanta sua varietate pulchritudinem mundo concinnat. Id cuivis facile videre datur, quum in numeroso ovium aeque aetatis eiusdemque coloris grege, quarum, ut pastor aliquam distinguat, ipse eam certa nota insignire debet, lactentes hoedi suam quisque matrem agnoscunt. Haec autem sensilium formarum similitudo in hominum genere tam rara est, ut fratres gemini, quos vel longa et multa cum iis vitae consuetudine quis internoscere vix possit, in suis familiarum deliciis a summis proceribus habeantur; et tamen haec tanta ac tam rara corporum conformitas diversa eorum ingenia, studia, mores edere comperitur. Has inexhaustas naturae opes

184 ―
Deus Optimus Maximus, naturae dominus, architectus et arbiter, sua divina unitate vicit ac superavit, quum regias Caroli et Amaliae nuptias ab omnium temporum principio aeternitate decrevit. Decrevit namque generis amplitudine pares, coniugali aetate pares, praestantia corporis animique virtutibus pares.

Et vero utriusque regii coniugis genus tanta luce iuxta inclytum tantoque splendore est aeque circumfusum, ut utrum altero sit praeclarius nequeas definire. Gens enim Borbonia a Carolo Magno ducere originem memoratur, qui romanum Occidentis imperium, a barbaris gentibus iamdiu excisum, restituit; eoque egregio et immortali facinore, temporum doctrinae, post Cyrum, Alexandrum, Iulium Caesarem, aliud grande historiae momentum adiunxit, unde orbis terrarum res gestae per longissima mille ferme annorum spacia ad hanc nostram usque aetatem procurrunt. Amaliae autem maiores romanos fasces, qui gentes omnes devictas perdomitasque terrebant, intra fines suos nunquam viderunt: nam sub Traiano, postremo imperatorum qui romani imperii fines protulerant, Germania, quanquam ducentos et decem annos romanis armis tentata, in ea tamen sui parte, quae gignit Saxones, ut eam oraculum historicorum describit, adhuc integra perdurabat. At hercule (liceat heic pauca tenuiter dicere, ut magna atque magnifica Saxoniae ducum gloria luculentissima intelligatur), at hercule, inquam, gravissimum argumentum Saxones fuisse antiquos Cimbros docet, quod saxonica lingua cimbricae quam simillima esse observetur; et Cimbri praeclaris geographis «Theutones» dicantur, a quibus nomen in universam Germanorum gentem diffusum est; atqui omnium gentium mores probant populos principes nationibus nomina propagare, et observare licet principes gentium urbes, uti Saxonum regia, in terrarum meditulliis sitas esse. Theutonicae autem linguae tanta antiquitas praedicatur, ut, quum eius autor Theutonis «Mercurουman»/ appelletur, gentiles scriptores, patrio studio commoti, Mercurium Trismegistum, qui aegyptiam gentem, omnium antiquissimam, condidit, gothum fuisse commemorent. Sed id ipsum

185 ―
multo gravius veriusque firmassent, quod, cum Trismegistus aegyptia lingua «Theut» dictus sit, et germanica omnes verborum radices unisyllabas habeat, Theut germanicam linguam fundasse, idque verbum a confusione linguarum babylonica et primaeva generis humani post Diluvium dispersione, et Germanis et Aegyptiis, idem omnino provenire confecissent. Hanc Saxoniae ducum cum ipsis primis gentibus domi occoeptam, et ad nostra usque tempora perpetuo servatam libertatem cum romano Occidentis imperio per Carolum Magnum restituto, [si] quis conferat et aequa lance utrumque primae originis decus expendat, et ab utra maior dependeat gloria, is procul omni dubio non liquere pronunciaverit.

Hanc aequam originis amplitudinem quam belle coniugalis aetatis aequalitas excipit! Namque Amalia, nunc primulum viripotens facta, et Carolus, virilibus annis proximus, nuptias romano more contraxerunt. Gens enim orbis terrarum domina ceteras omnes armis vicit, quia omnes civili sapientia superavit; cuius institutiones, non in philosophorum scholis, sed domi a familiari prudentia tradebantur. Quum enim ex familiis civitates coortae sint, ex familiis recte institutis respublicas recto ordinatas provenire necesse est. Inter ceteros autem domi probatos mores is erat a maioribus sancte traditus: ut tenerae adolescentulae uxores et quam primum sumpta virili toga mariti principio matrimonium necessarium naturae propagandae ministerium putarent veneremque sentirent magis quam intelligerent, qua una re nullas amoris ex opinione delicias, quae vigentiorem vitae partem transversum agunt, nequiter concupiscerent: deinde, ut quam perfectos conciperent foetus, uti novellae plantae fructuum primitias iucundissimas visu, gustatu suavissimas, reddunt.

Regale vero par coniugum praestanti corpore quam spectandi! Amalia enim forma honesta ac liberali non quotidianas modo vincit, sed ipsas luculentas exsuperat; quae, ubi in frequentissimis hominum celebritatibus prodeunt, omnium in se obtutus defigunt, ita ac si alias formosas feminas, quae eodem forte conveniunt, nox obscura contegeret: vultu praedita

186 ―
tam modesto, tam venusto, ut verecundae Charites ipsius faciem semper aliam atque aliam pulcherrimam fingant. Sed et in facie vultuque, et in statu et in incessu splendor quidam regius eminet, quo, sine regio cultu, sine regio comitatu, in solis locis sola vel ab agricolis, vel a pastoribus, qui formarum nullum habere solent arbitrium, agnosceretur regina. Sed, quando viri uxoresque sunt generis humani elementa, bene sane, discordia mire concordi, tenella Amalia Carolo iuncta est, qui a puero corporis robur praeclara exercitatione firmavit, quum ab amantissimorum parentum complexu gloriae manu divulsus, ab ultima Hispania impeditissimos Pyrenaeos saltus nivosasque Alpes transcendit, periculosissimam hiberno mari navigationem perpessus, tandem sub armis asperos praeruptosque Appeninos media hyeme superavit; et, progressus, quantum reliqua Italia porrigitur, in ultimam ferme Siciliam, Panormum, contendit, ut ibi victor regio insigni rite solemniterque redimiretur. Quam laudem, ut regina uxor cum regio viro aequam quodammodo haberet, summum Numen quoque providit: nam ferme puella e parentum diligentissimorum sinu, ut heroico ritu nubentes, grata iucundaque vi abrepta e patriis penatibus, non gestatoria sella, ut plures sponsae reginae ad viros vectae, sed cisio equisque per certa longissimi itineris spacia dispositis mille et ducenta passuum millia per ingentes silvas, saltus, montes fluminaque intra mensem ferme unum emensa, contento cursu ad nuptialem thalamum delata est. Neque vero a corporis robore in Carolo, quae in feminis «pulchritudo» dicitur et laudatur, dignitas, proprium virorum decus, seiungitur. Is enim, ubi equitans in amabilem ferociam componitur, dignus armorum imperator conspicitur; quum, in regia sella praesidens, desideria civium audit, rex ad regnum, nedum natus, factus videtur; quando, stans in regali solio, proceres ad manus adorationem admittit, vivum in terris Dei simulacrum veneratur. Illud postremo mirandum maxime: quod haec duo castissima corpora divina providentia Caietae coniungi voluit, ut quod in totius Mediterranei maris ora omnium firmissimum situm oppidum Carolus victricibus armis recepit,
187 ―
ibi prima Veneris sacra perageret, et inter suae militaris virtutis obversantes imagines bellatricem fingeret sobolem.

Demum qui regii coniuges praestanti corporis forma pariter praediti, quantum egregiis animi virtutibus similes! Atque hoc loci innumeras praetermitto, easque dumtaxat operae pretium exequi arbitror, quibus viri feminarum laudes tam raro assequuntur, ut muliebris sexus propriae vulgo esse dicantur religio, pudicitia, misericordia. Et sane quidem Caroli eximia in Deum Optimum Maximum pietas est plane admiranda, qui in humano regum fastu humanisque deliciis divinam ferme vitam agere visus est. Hinc illa ipsius pudicitia omni laude ac praedicatione dignissima, qua in iuvenis atque adeo innupti principis, et a parentum ore per immensum terrarum orbem divisi, aula nihil nisi castum, purum, sanctum intemeratumque versatum esse memoretur. Quin, ubi cives laxandi animi gratia solutiores conveniunt, in theatro, quod omnium Europae magnificentissimum extrui iussit, theatralem plausum alioqui, nedum permissam, sed expetitam licentiam sua seriosa praesentia coërcet, ac spectatoribus silentium, philosophorum scholis dignum, indicit.

De tertia ex modo numeratis virtutibus superest ut dicamus: quod quae in aliis principibus summis clementia commendatur, ea in nostro misericordia est. Siquidem meritis ad caelum laudibus effertur illa imperatoris romani vox, quum primam sententiam, qua reum supremo supplicio affici oportere iudices pronunciarant, subscrivere debuit, literas didicisse se poenitere adfirmavit: at Carolus, si quando quid eius simile a magistratibus imperare rogatur, sedulo eorum ad se accessum declinat; ubi autem id facere a sua ipsius dignitate prohibeatur, ad proceres, qui forte adsunt, obtutus veluti rogabundos convertit, tacitusque significat uti se decretam damnato poenam deprecentur.

Satis, ni fallor, simplici nudoque dictionis genere est hactenus demonstratum, Deum Optimum Maximum uni utriusque regii coniugis fato imperasse, ut iis amplissima origo, praestantissima forma, praeclarissima virtus pares omnino contingerent,

188 ―
qui regios liberos origine generosissimos, forma amabilissimos, virtute optimos gignerent perpetuae neapolitanae gentis felicitati. Et sane has regias nuptias summus rerum Regnator bonas, faustas, felices praesentissimo numine adprobat. Tellus enim et in iacentibus campis et in montanis hoc ipso nuptiarum tempore messem abundantissimam tulit: tetra bovum lues, ad duos perpetuos annos longe lateque grassata, quum regina iter huc institueret, tunc tandem desaevit: ipsum anni tempus commodum ei benignumque se praebuit, quae a rigentibus Germaniae oris sub hoc aestuosiori caelo, non sine aliquo salutis discrimine, tenella et longo itinere lassata erat prima aestate commigratura; crebri iunio mense demissi imbres advenienti supremum ver quodammodo prorogarunt; divus Ianuarius, praecipuus huius urbis regnique patronus, cuius honori rex insigni pietate militarem procerum principumque virorum ordinem instituit, suo mire liquescente cruore, quod optabatur, hoc superiore mense maio, felicitatis signum ostendit.

Quibus laetissimis ominibus augemus animos, nec promiscua, et, ut ita dicam, tralaticia regnorum bona ex his regiis nuptiis certo speramus, sed ut earum caussae, quas principio exposuimus, sunt quam quae maxime mirae, coniugum laudes aliis pares perquam raro contingunt, ita gloriam inde orituram singularem fore confidimus; quod alterum dicendorum caput initio proposuimus.

Iam enim ex rerum gestarum monumentis compertum exploratumque habemus Polonorum reges magno Turcarum domino, communi christiani nominis hosti, terrestribus copiis non modo fortissime obstare, sed saepe etiam infestissime officere. Quid autem neapolitanus rex classibus in eum possit, Rogerius, nostrorum regum primus, gravissimum luculentissimumque dedit exemplum, qui, maritimo bello in Asiam traiecto, praeclarissimas Graeciae urbes expugnavit, et ex ipsa Constantinopoli eiusque imperiali praetorio opimas praedas avexit, universoque Orienti tantum terrorem incussit, ut Babylone usque eius incubator ipsius amicitiam per legatos oratum miserit — quae gloria ab Indis Octavio Augusto Caesari,

189 ―
cum romanum imperium longinquo amne Euphrate clausisset, iisque esset ferme conterminus, fortasse minor contingerat, — complures Saracenorum in Africae ora sitas urbes cepit, earumque regi tributum imposuit. Consecuti porro reges, Northmanni a Suevis, deinde Suevi ab Andecavis, tum Andecavi ab Aragoniis, rursumque Aragonii ab Andecavis infestati, imperium in Asiam Africamque proferre et constabilire nequiverunt. At enim Carolus, Hispania Galliaque adgnatis, et non solum Germania, Polonia quoque adfine, inferendi in Asiam belli securam facultatem hoc augusto matrimonio nanciscitur. Insula Sicilia ei paret; neapolitanum regnum ab tribus lateribus mari, ut peninsula, alluitur; qui urbium regionumque situs eos civiles mores indigenas induunt, ut nautica et navali artibus praestent. Etenim ab ultimis usque generis humani temporibus id ipsum gentium mores confirmant. Tyrii, antiquissimi populorum, Tyro insula colonias per universum ferme Mediterraneum mare et, ultra Herculis columnas, in Oceanum Gades deduxere. Ea gloria deinde ad Rhodios transiit, quorum de maritimis commerciis leges romanum imperium, dum universo terrarum orbi dominabatur, agnovit. Batavia Britanniaque, totius Interni Externique maris potentes, nostris temporibus celebrantur. Neapolitanus autem ager materiam ingentium aedificandarum instruendarumque classium gignit; gens vero audacissimos nautas educit; portus in utroque eius littore benignissimi et capacissimi, Misenensis in Infero, Brundusinus in Supero mari patent, quibus Italia ad futuram imperii romani magnitudinem Straboni nata esse visa est; ut eorum altero in Africam, altero in Orientem ingentes exercitus brevissimo cursu traiiceret.

Neque illud obturbat: quod ita sit moribus comparatum, ut ubi plurimum naturae, ibi minimum sit industriae, et magna regni neapolitani opulentia segniores incolas faciat. Namque ei rei iam Carolus sapientissime providet, certo prudentum virorum consilio constituto, qui de externis et potissimum maritimis commerciis leges concipiant: iamque aliunde effusa in bonas litteras liberalitate et munificentia, qua et regias

190 ―
scholas militum castris foede pollutas pristino nitori ac sanctitati restituit, et in professorum album eum, qui nauticam doceret, adscripsit, ingenia ad eas excolendas benignissime fovet: ex quibus olim alius gentilis noster Torquatus Tassus existat, qui Hierosolyma a Carolo Borbonio reciperata cecinerit.

Et quidem his regiis nuptiis hanc egregiam praecipuamque gloriam Neapoli perrarum urbium fatum promittit, quo nata est, ut ab heroicis usque temporibus semper magis magisque splendore et amplitudine cresceret, quae, et mira situs amoenitate, et summa clementia caeli, et rara ubertate soli, et enormi populi frequentia, et ingenti procerum numero, maximi regis certa propriaque sedes ab omnibus, qui eam visunt, dignissima iudicatur. Id ipsum ingens laetitia, qua populos neapolitanus his regiis nuptiis perfunditur, palam probavit quum Amaliam Carolus Caieta Neapolim duxit, quo veluti super ipsius plaudentis populi humeris novus maritus cum nova nupta relatus est, quod iam persentiscerent cives eum liberis dare operam, qui indigenae ipsorum reges futuri essent.

His ipsis igitur regiis nuptiis plebeii sentiunt nationum, quae propriis principibus parent, felicitatem, nam, immensis sumptibus in nuptialem apparatum, festas pompas, ludos, spectacula magnificentissime factis locupletati, annonam a bovum lethali lue, infestissimaque hyeme vexatam non senserunt. Honestiores autem hanc ipsam civilis status beatitudinem gravius advertunt, quum in hac urbe quamplurimos maximorum regum inclytarumque rerumpublicarum legatos, innumeros advenarum principes viros splendidissimo comitatu, quibus nostri proceres magnificentiam non invident, versari vident, quum regium praetorium ceterumque aulae cultum in opum ostentationem instructum vident, quum regiam ceteris Europae loculentissimis splendidissimisque parem fundatam vident.

De his tot, tantis tamque exoptatis bonis, quibus per augustissimas Caroli Borbonii Mariaeque Amaliae Valburgae nuptias fruimur, et quibus longe maiora certo speramus, utri tandem nos habere meritas gratias oporteat — Elisabethaene Farnesiae,

195 ―